ص: 2

ص: 3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 4

ص: 5

ص: 6

2 _ 4. داستان عزیر (علیه السلام)   37

3 _ 4. حادثه کشته بنی اسرائیل      39

4 _ 4. داستان اصحاب کهف        39

5 _ 4. زنده شدن هفتاد نفر از بنی اسرائیل 40

6 _ 4. زنده شدن گروهی به دعای حزقیل (علیه السلام)         40

7 _ 4. زنده شدن مردگان از سوی حضرت عیسی (علیه السلام)        41

5. ضرورت معاد   43

1 _ 5. دلیل حکمت 43

2 _ 5. دلیل عدالت   45

6. چگونگی معاد  49

1 _ 6. معاد و نحله های فلسفی و عرفانی   50

1 _ 1 _ 6. معاد روحانی      55

2 _ 1 _ 6. معاد مثالی          56

3 _ 1 _ 6. معاد با جسم اختراعی    56

2 _ 6. معاد جسمانی یا معاد وحیانی        58

1 _ 2 _ 6. معاد جسمانی در قرآن  60

2 _ 2 _ 6. معاد جسمانی در روایات        62

7. گستره معاد      64

1 _ 7. معاد برای همه انسان هاست 64

2 _ 7. حشر فرشتگان و اجنّه         65

3 _ 7. معاد وحوش و حیوانات      66

8. شبهات منکران معاد   68

1 _ 8. منشأ رفتاری   68

2 _ 8. منشأ اعتقادی و فکری        70

1 _ 2 _ 8. تناسخ      70

ص: 7

2 _ 2 _ 8. شبهه آکل و مأکول      73

3 _ 2 _ 8. بحث اعاده معدوم و معاد        75

9. پیدایش جهان 77

1 _ 9. نخستین حادث        78

2 _ 9. حدوث حقایق غیرمادّی      78

3 _ 9. حدوث مخلوقات مادّی      79

4 _ 9. ماء بسیط مادّه اوّلیه خلقت  79

5 _ 9. تقسیم مادّه اوّلیّه به علّیّین و سجّین 80

6 _ 9. منشأ اختلاف موجودات     81

7 _ 9. مادّه عالم مشهود و عالم آخرت    82

10. عوالم پیشین  83

1 _ 10. عالم طینت   84

2 _ 10. عالم ارواح  85

3 _ 10. عالم ذرّ       86

4 _ 10. خلقت حضرت آدم (علیه السلام)         87

11. انسان در دنیا 89

1 _ 11. عقل و علم  90

2 _ 11. روح  92

1 _ 2 _ 11. اطلاقات روح   94

2 _ 2 _ 11. کیفیّت تعلّق روح به بدن       94

3 _ 11. بدن  95

4 _ 11. خلقت انسان از خاک      96

5  _ 11. مراتب خلقت انسان         97

12. انسان و حیات دنیوی       99

1 _ 12. دنیای ملعون 100

ص: 8

2 _ 12. دنیای بلاغ   102

3 _ 12. دنیا جایگاه تلاش و توشه اندوزی         103

4 _ 12. دنیا و پاسداری از گذر سالم       105

13. احتضار 107

1 _ 13. احتضار؛ تلفیف دنیا به آخرت     108

2 _ 13. سکرات موت        109

3 _ 13. احتضار، جایگاه آگاهی از سرنوشت     110

4 _ 13. وحشت محتضر از رویارویی با عوالم اخروی و فراق دوستان 111

5 _ 13. چگونگی احتضار مؤمنان  112

6 _ 13. چگونگی احتضار کافران  114

7 _ 13. رؤیت پیامبر اسلام و ائمه (علیهم السلام) و فرشتگان توسط محتضر 115

14. مرگ   118

1 _ 14. ماهیّت مرگ         119

2 _ 14. مرگ ، سرنوشتی گریزناپذیر      120

3 _ 14. اجل محتوم و اجل موقوف         122

4 _ 14. مرگ ، پایان آزمون بزرگ        123

5 _ 14. پرونده اعمال با مرگ بسته نمی شود      124

6 _ 14. پند گرفتن از مرگ          125

7 _ 14. رویکردهای متفاوت نسبت به مرگ      125

8 _ 14. آمادگی برای مرگ         127

9 _ 14. مرگ خوش فرجام و مرگ بدفرجام     128

10 _ 14. چشانندگان مرگ          129

15. انسان و حیات اخروی      131

1 _ 15. گستره جهان آخرت        132

ص: 9

2 _ 15. سنجش دنیا و آخرت       133

3 _ 15. ظهور کامل مالکیّت الهی در آخرت     134

16. عالم برزخ      136

1 _ 16. سؤال قبر     137

1 _ 1 _ 16. حیات برزخی انسان به هنگام سؤال  139

2 _ 1 _ 16. سؤال قبر همگانی نیست        141

2 _ 16. فشار قبر      141

3 _ 16. آلام برزخی و عوامل مؤثّر در پیدایش یا پیشگیری و برطرف شدن آن       142

4 _ 16. تمثّل اعمال در قبر  144

5 _ 16. قرارگاه ارواح        144

6 _ 16. بهشت و دوزخ برزخی     145

17. ارتباط عالم برزخ و عالم دنیا     148

1 _ 17. آگاهی اهل برزخ از احوال دنیا   149

2 _ 17. بازگشت از حیات برزخی به حیات دنیوی      150

3 _ 17. قیامت صغری        151

18. نشانه های قیامت      152

1 _ 18. چگونگی گستره زمانی انهدام جهان     154

2 _ 18. شکاف در آسمان ها         154

3 _ 18. انهدام و تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان        156

4 _ 18. متلاشی شدن کوهها و زمین لرزه های ویرانگر  157

5 _ 18. دگرگونی سهمگین دریاها         159

19. نفخ صور        160

1 _ 19. فرشته نفخ صور     161

2 _ 19. نفخه اوّل     162

3 _ 19. نفخه دوم    163

ص: 10

20. فنای جهان    165

1 _ 20. گستره زمانی فنا     166

2 _ 20. چگونگی فنا          166

3 _ 20. گستره شمول فنا    167

1 _ 3_ 20. مرگ فرشتگان  168

2 _ 3_ 20. مرگ شیطان     168

3 _ 3 _ 20. تلاشی و مرگ ارواح  168

4 _ 20. ندای خداوندی پس از فنا 169

21. قیامت  170

1 _ 21. تأکیدهای فراوان بر حتمی بودن معاد    170

2 _ 21. نام های رستاخیز     171

3 _ 21. آگاهی از زمان وقوع قیامت ویژه خداست       172

4 _ 21. بعث و حشر و چگونگی آن       173

5 _ 21. مواقف قیامت        175

6 _ 21. احوال خوبان و بدان        176

7 _ 21. نمایان شدن آثار عقاید و اعمال در قیامت       179

22. حساب  184

1 _ 22. عَرْضِ اکبر  185

2 _ 22. یوم الفصل    186

3 _ 22. چرایی حسابرسی   186

4 _ 22. عدالت در حسابرسی        187

5 _ 22. ابعاد حسابرسی      187

6 _ 22. سرعت در حسابرسی        188

7 _ 22. انواع حسابرسی      189

8 _ 22. عوامل تخفیف و تشدید حسابرسی        190

ص: 11

9 _ 22. سؤال 191

10 _ 22. سؤال از رسولان و اوصیا 192

23. کتاب   193

1 _ 23. آگاهی یافتن هر کس از تمام اعمالش   194

2 _ 23. نویسندگان نامه عمل       195

3 _ 23. دریافت کارنامه های اعمال         198

4 _ 23. اصناف مردم از نظر اعمال 199

24. شهود و گواهان اعمال    201

1 _ 24. گواهی خداوند متعال       201

2 _ 24. گواهی پیامبران و امامان (علیهم السلام) 203

1 _ 2 _ 24. گواهان امّت های پیشین        203

2 _ 2 _ 24. گواهان امّت اسلامی   204

3 _ 2 _ 24. شاهد همه شهیدان      205

3 _ 24. گواهی فرشتگان    206

4 _ 24. گواهی اعضای بدن انسان 207

5 _ 24. گواهی زمین         208

6 _ 24. گواهی زمان         208

25. میزان   209

1 _ 25. حقیقت میزان        210

2 _ 25. مصادیق میزان        212

3 _ 25. کمیّت میزان          212

4 _ 25. احوال گروهها در موقف میزان   213

5 _ 25. اعمال اثرگذار در میزان    214

26. صراط  215

1 _ 26. دو صراط    216

ص: 12

2 _ 26. صراط و چگونگی عبور مردمان  217

3 _ 26. جواز عبور از صراط         219

27. جایگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) در آخرت   220

1 _ 27. جایگاه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در آخرت   220

1 _ 1 _ 27. دارنده وسیله    221

2 _ 1 _ 27. دارنده حوض   221

2 _ 27. جایگاه امیرمؤمنان (علیه السلام) در آخرت      222

1 _ 2 _ 27. ساقی حوض کوثر      222

2 _ 2 _ 27. صاحب لواء     223

3 _ 2 _ 27. بروز همگانی جایگاه امیرمؤمنان (علیه السلام) در قیامت  224

4 _ 2 _ 27. تقسیم کننده بهشت و دوزخ   224

5 _ 2 _ 27. فریادگر میان بهشتیان و دوزخیان در قیامت 225

3 _ 27. مقام های دیگر معصومان (علیهم السلام) در آخرت    226

4 _ 27. نخستین واردشوندگان به بهشت  226

5 _ 27. فراخوان هر گروهی با امامشان    227

28. شفاعت 229

1 _ 28. ماهیّت شفاعت      230

2 _ 28. اهمیّت شفاعت      231

3 _ 28. گستره شفاعت       232

4 _ 28. شفاعت کنندگان    232

1 _ 4 _ 28. شفاعت عقل    233

2 _ 4 _ 28. شفاعت قرآن کریم     233

3 _ 4 _ 28. شفاعت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)، مقام محمود، شفاعت کبری          233

4 _ 4 _ 28. شفاعت حضرت فاطمه (علیها السلام)        234

5 _ 4 _ 28. شفاعت امامان (علیهم السلام)         234

ص: 13

6 _ 4 _ 28. شفاعت فرشتگان        235

7 _ 4 _ 28. شفاعت مؤمنان 235

8 _ 4 _ 28. سایر شفاعت کنندگان 236

5 _ 28. شفاعت شوندگان  236

29. توبه      238

1 _ 29. بازگشت خدای تعالی      238

2 _ 29. بازگشت بندگان    240

3 _ 29. وجوب توبه 241

4 _ 29. اقسام توبه    242

5 _ 29. تحقّق توبه   243

6 _ 29. فراوانی رحمت خداوند    244

30. جزا      245

1 _ 30. حقیقت جزا 245

2 _ 30. کمیّت جزا   246

3 _ 30. مکان جزا    247

4 _ 30. جزا در دنیا  248

5 _ 30. جزا در آخرت       249

6 _ 30. رابطه عمل با جزای عمل  250

7 _ 30. تمثّل اعمال  253

31. حبط و تکفیر 257

1 _ 31. معانی لغوی 257

2 _ 31. معنای کلامی        257

3 _ 31. حبط 258

1 _ 3 _ 31. ردّ حبط 259

2 _ 3 _ 31. حبط به معنای بطلان عمل از اساس 260

ص: 14

3 _ 3 _ 31. حبط به معنای بطلان عمل فاقد شرایط صحّت در مؤمنان 262

4 _ 3 _ 31. حبط غیرحتمی در تزاحم میان ثواب وعقاب در برخی از اعمال 262

5 _ 3 _ 31. جواز حبط       263

4 _ 31. تکفیر          264

32. اعراف  267

1 _ 32. سروران اعراف      267

2 _ 32. واماندگان اعراف   269

1 _ 2 _ 32. نجات یابندگان از اعراف       270

2 _ 2 _ 32. ماندگاران در اعراف  271

3 _ 2 _ 32. افراد بلاتکلیف در اعراف     272

33. سرنوشت اطفال و اتمام حجّت نشدگان       273

1 _ 33. اطفال مؤمنان         273

2 _ 33. اطفال کافران         275

3 _ 33. اتمام حجّت نشدگان         277

4 _ 33. مرجون لامرالله       278

5 _ 33. فرجام فاسقان اهل ایمان و مستضعفان عامّه      279

6 _ 33. درآمیزندگان اعمال نیک و بد    280

7 _ 33. سرنوشت اولاد زنا  281

34. ویژگی های واردان در بهشت و جهنّم         283

1 _ 34. اسلام و ایمان        283

2 _ 34. ایمان عامل ورود به بهشت         286

3 _ 34. کفر و نفاق ، عامل ورود به جهنّم         287

4 _ 34. انکار امامت امامان (علیهم السلام) عامل ورود به جهنّم        288

5 _ 34. برخی از گناهان عامل ورود به جهنّم     291

35. آفرینش بهشت و دوزخ    292

ص: 15

1 _ 35. ماهیّت بهشت و دوزخ      292

2 _ 35. بهشت و جهنّم هم اکنون موجودند        293

3 _ 35. خلقت منازل انسان در بهشت و جهنّم    294

4 _ 35. بهشت و دوزخ دنیا 295

5 _ 35. بهشت حضرت آدم         296

36. بهشت   297

1 _ 36. معنای واژه جنّت    297

2 _ 36. جایگاه ارجمند بهشت      298

3 _ 36. ناتوانی انسان از شناخت نعمت های بهشتی       298

4 _ 36. ویژگی های ممتاز بهشت   300

5 _ 36. تنوّع و فراوانی نعمت های بهشت 301

6 _ 36. دسترسی تمام به خواسته ها در بهشت     302

7 _ 36. اراده انسان ، عامل دسترسی به نعمت ها در بهشت      303

8 _ 36. تعدّد بهشت و درجات آن          303

9 _ 36. درهای بهشت        306

10 _ 36. کلیدداران بهشت 306

11 _ 36. آب و هوا و روشنایی و سرسبزی بهشت        307

12 _ 36. جایگاه بهشتیان و منازل و لوازم آنها   310

13 _ 36. مرکب های سواری بهشت         311

14 _ 36. خوردنی ها و آشامیدنی های بهشت      311

15 _ 36. لباس ها و زینت های بهشتی       312

16 _ 36. زنان بهشتی         314

17 _ 36. خدمتکاران بهشتی         317

18 _ 36. مراوده و دوستی بهشتیان 319

19 _ 36. سرور سرشار بهشتیان     319

ص: 16

20 _ 36. نغمه ها و آوازهای بهشتی         320

21 _ 36. امنیّت و آرامش همه جانبه بهشت        321

22 _ 36. احترام و عزّت بهشتیان   322

23 _ 36. اقتدار بهشتیان      323

24 _ 36. رضوان خداوند، بهترین کرامت بهشتی          324

37. اسباب بهره مندی از بهشت        325

1 _ 37. پایبندی به مجموعه ای از ارزش های اخلاقی     326

2 _ 37. پایبندی به فرائض و احکام و سنن الهی  331

3 _ 37. ارجگذاری ایمان   332

38. جهنّم    333

1 _ 38. معنای واژه جهنّم    333

2 _ 38. نام های جهنّم         334

3 _ 38. نام برخی مکان ها و وادی های جهنّم      336

4 _ 38. دَرْک ها و درهای جهنّم   338

5 _ 38. ویژگی های جهنّم   339

1 _ 5 _ 38. ابعاد جهنّم       340

2 _ 5 _ 38. آتش جهنّم      340

1 _ 2 _ 5 _ 38. انسان جهنّمی در شمار هیزم جهنّم        342

2 _ 2 _ 5 _ 38. باد سوزان و دود بسیار سیاه       343

3 _ 5 _ 38. تاریکی جهنّم   343

4 _ 5 _ 38. خروش جهنّم   344

6 _ 38. تنوّع عذاب های جهنّم      345

7 _ 38. شدّت عذاب های جهنّم    345

8 _ 38. چرایی شدّت عذاب         349

9 _ 38. موکّلان جهنّم        351

ص: 17

1 _ 9 _ 38. زبانیه     352

2 _ 9 _ 38. فرشتگان غلاظ و شداد         353

3 _ 9 _ 38. نوزده فرشته نگهبان وادی سقر        353

4 _ 8 _ 38. مالک رئیس خازنان جهنّم    354

10 _ 38. ورود جهنّمیان به جهنّم   355

11 _ 38. تنگی جایگاه جهنّمیان    356

12 _ 38. آشامیدنی ها و غذاهای جهنّمیان          356

13 _ 38. لباس های جهنّمیان         360

14 _ 38. کند و زنجیر و گرزهای جهنّم   361

15 _ 38. سوختن در آب جوشان  362

16 _ 38. داغ نهادن جهنّمیان        363

17 _ 38. گزندگان موذی جهنّم    363

18 _ 38. سیمای جهنّمیان   364

19 _ 38. فریاد جهنّمیان      365

20 _ 38. همدم شیطانی جهنّمیان   365

21 _ 38. نزاع و جدال اهل جهنّم  366

22 _ 38. تحقیر و سرزنش جهنّمیان         367

23 _ 38. حسرت و اندوه بی پایان جهنّمیان        368

24 _ 38. محروم بودن جهنّمیان از رحمت پروردگار    370

25 _ 38. کمیّت عذاب جهنّم       370

39. اسباب ورود به جهنّم        372

1 _ 39. نافرمانی خدای تعالی و رسول (صلی الله علیه و آله)   372

2 _ 39. کفر و نفاق  373

3 _ 39. تکذیب و فراموشی آخرت         374

4 _ 39. دشمنی با امیرمؤمنان (علیه السلام)        374

ص: 18

5 _ 39. دنیاگرایی    375

6 _ 39. طغیان و استکبار     375

7 _ 39. پیروی از شیطان     376

8 _ 39. ستم و ستمگری     377

9 _ 39. ترک خردمندی و حقایق وحیانی          377

10 _ 39. عدم پایبندی در عمل به احکام و فرایض و ترک محرمات  378

40. خلود    381

1 _ 40. معنای لغوی 381

2 _ 40. بهشت جاویدان     382

3 _ 40. انواع مقداری عذاب        384

1 _ 3 _ 40. درنگ های احقابی     384

4 _ 40. عذاب ابدی 385

5 _ 40. چرایی خلود عذاب          387

6 _ 40. اثر نیّت در چرایی خلود نعیم و عذاب آخرت  388

7 _ 40. نقد پاره ای از عقاید عرفانی و فلسفی     389

1 _ 7 _ 40. تأویل ناروای عذاب و ابدیّت آن     390

2 _ 7 _ 40. خلود شخصی و خلود نوعی  391

3 _ 8 _40. اقسام کیفر و عذاب ابدی       392

8 _ 40. مرگِ مرگ 393

9 _ 40. روند آفرینش پس از پایان سرنوشت این انسان 395

فهرست منابع 397

ص: 19

ص: 20

نیز از کوشش های پی گیر و خالصانه مدیریت محترم انتشارات نبأ قدردانی نموده و توفیق همگان را در ظلّ عنایات حضرت ولیّ عصر «عج » در ترویج معارف ارجمند اعتقادی اسلامی از درگاه ربوبی خواستارم .

در پایان متذکر می شود با وجود اراده جدّی در ارائه دقیق مطالب ، به یقین این مکتوب خالی از کاستی و نقصان نیست که امید است با ارشادات اهل نظر در رفع آن توفیق حاصل شود.

و من الله التوفیق و علیه التکلان

علی ملکی میانجی

1391 _  ق_م

ص: 21

ص: 22

و آسمانی را تشکیل می دهد. چنانکه علّامه حلّی ، اعتقاد به معاد را از عقاید مورد اتّفاق ملّیون _ادیان آسمانی _ دانسته است . (1)به ویژه در دین مبین اسلام ، آخرین دین

جامع الهی ؛ معاد به عنوان یکی از ارکان اعتقادی آن به شمار می رود. و در کتاب ها ورساله های فقیهان در تعریف اسلام ، از جمله باور داشتن به معاد ذکر شده است . (2)

در آیین اسلام و متون مقدّس آن قرآن مجید و احادیث نبوی و ولوی ، صدها آیه وحدیث به صورت مستقیم و غیرمستقیم به مسئله معاد و ابعاد گوناگون آن پرداخته است . این اهمیّت تا بدانجا مورد تأکید قرار گرفته که در چندین سوره قرآنی ایمان به معاد و روز واپسین در کنار ایمان به خدا مطرح شده است . و آیه (مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ) (3)یا تعابیری شبیه به آن در لفظ و مضمون در جای جای قرآن ذکر شده است .

برخی 1400 آیه _حدود یک چهارم قرآن _ را مربوط به عالم پس از مرگ نوشته اند. (4)

یکی از ارکان اصلی و اساسی معرفتی آموزه های دین نجات بخش اسلام باور به معاد است . از این رو قرآن مجید به تبیین امکان معاد و ضرورت آن می پردازد و با تمسک به استدلال های فراوان ، به شبهات منکران و معاندان پاسخی درخور می دهد. نیز به تبیین ارتباط وثیق کردار و گفتار این جهان با جهان آخرت می پردازد و نعمت ها و عذاب های اخروی را محصول و نتیجه این جهان برمی شمارد _الدنیا مزرعة الاخرة؛ (5)جهان به منزله کشتزار آخرت است ._ و انسان ها را به پاکی و نیکی و پرهیز از

بدی و تباهی و فساد فرامی خواند.

این آموزه ها که حجم زیادی از قرآن را تشکیل می دهد، از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله) وامامان معصوم (علیهم السلام) مورد تأکید قرار گرفته و با شرح و بسط لازم عرضه شده است .

ص: 23

مجموعه این معارف بلند، افزون بر شرح حیات اخروی و عرضه ساختار نظام معنوی ، از بنیان های نظام مادّی و اجتماعی و سیاسی اسلام نیز محسوب می شود. یعنی در این نظام ، سرای واپسین محل پژواک کوچکترین کنش و واکنش مثبت و منفی در زندگی فردی و اجتماعی است و هر نوع خدمت و نیکی یا بدی و خیانت انسان ها ثبت و ضبط و سرانجام مورد بازخواست قرار خواهد گرفت و این موضوع یکی از تفاوت های اساسی نظام حیات دنیوی اسلام با دیگر نظام هاست و درنتیجه تفاوت در راهبردها و اصول و برنامه های مختلف زندگی در آیین اسلام و دیگر آیین ها را در پی دارد.

ص: 24

ص: 25

ص: 26

زندگی دوباره . آنگاه نوشته است هر سه معنا به یک حقیقت برمی گردد که معاد روحانی و جسمانی است . یعنی در قیامت ارواح به بدن ها برمی گردند و نیکوکاران در بهشت از لذّت های روحی و جسمی بهره مند می شوند و بدکاران در جهنّم از آلام روحی و جسمی برخوردار می شوند. علّامه مجلسی معاد روحانی و جسمانی را اعتقاد جمع زیادی از متکلّمان شیعه و سنّی می داند. (1)

معاد جسمانی و روحانی از ویژگی های دانش پیامبران و قرآن مجید و خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) و اولاد پاکش می باشد. (2)در این باور، روح پس از جدایی از بدن ، در

جهانی به نام برزخ _که واسطه بین دنیا و آخرت است _ تا روز رستاخیز، متنعّم یا معذّب خواهدبود. و در روز نشور، ارواح تمام مردم به جسدهای عنصری آنان باز خواهد گشت . و آن روز، که روز حساب و جزا و شفاعت است ، گروهی بهره مند از نعمت های ابدی خواهندشد و دسته ای گرفتار عذاب همیشگی . آن جهان ، دارای بهشت و جهنّم و لذّت ها و عذاب های روحی و جسمی می باشد. آیات قرآن مجید در این موضوع به قدری است که شمارش آن دشوار است . (3)

ص: 27

آنچه در برابر دنیا قرار دارد، آخرت نامیده می شود. جهان آخرت دارای گستره وسیع و در برگیرنده موجودات و عوالم و حقایق فراوانی است . عالم برزخ ، قیامت ، بهشت و دوزخ ، از جمله مراحل مهمّ عالم آخرت هستند که هرکدام در درون خود، مراحل و درجاتی دارند.

ص: 28

این که می گوییم «انالله» اقرار می کنیم که ما مملوک خدا هستیم . و این که می گوییم : «إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ » اقرار می کنیم که همه سرانجام از دنیا می رویم .

رجوع الی الله و بازگشت به سوی خدا، یعنی بازگشت به سرای آخرت و معاد. (1)

ص: 29

ص: 30

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَئِذَا کُنَّا تُرَابًا وَآبَاؤُنَا أَئِنَّا لَمُخْرَجُونَ * لَقَدْ وُعِدْنَا هَذَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلاَّ أَسَاطِیرُ الأَوَّلِینَ ) (1)

و کافران گفتند: آیا هنگامی که ما و پدرانمان خاک شدیم ، (زنده می شویم ) و از دل خاک بیرون می آییم؟ این وعده ای است که به ما و پدرانمان از پیش داده شده ، اینها همان افسانه های خرافی پیشینیان است!

(إِنَّ هَؤُلاَءِ لَیَقُولُونَ * إِنْ هِیَ إِلاَّ مَوْتَتُنَا الأُولَی وَمَا نَحْنُ بِمُنشَرِینَ )؛ (2)

اینها (مشرکان ) می گویند مرگ ما جز همان مرگ اوّل نیست و هرگز برانگیخته نخواهیم شد.

در متون مقدّس دینی (قرآن و روایات رسیده از معصومان ) پاسخ های قاطع و متینی در برابر منکران و مخالفان معاد عرضه شده است و با استدلال های روشن به اثبات معاد پرداخته اند. در این متون نه تنها از امکان معاد، بلکه از ضرورت وقوع آن سخن به میان آمده است . در این راستا و برای امکان و ضرورت معاد دلایل متعدّدی بیان شده است .

در بررسی و تحقیق پیرامون دلایل معاد، راههای گوناگونی ارائه گردیده است که مهمترین آنها را می توان چنین نام برد: 1. قدرت و علم مطلق خداوند متعال ، 2.آفرینش نخستین ، 3. نمونه های رستاخیز در طبیعت ، 4. تذکر به مراحل خلقت انسان ، 5.نمونه های عینی و تاریخیِ زنده شدن مردگان .

ص: 31

یکی از راههای اثبات معاد، توجّه به علم و قدرت و توانایی بی پایان خداوند است . در اعتقاد به توحید، دو صفت خداوند، علم و قدرت مطلقه یعنی دانایی وتوانایی بر هر چیز مطرح است . عجایب خلقت ، آسمان ها و ستارگان و کهکشان ها و انواع موجودات متنوع عالم هستی به ویژه حیات و خلقت انسان ، جملگی از

آیات و نشانه های این علم و قدرت بی پایان به شمار می روند. در آیات و روایات زیادی به این هر دو اشاره شده است . از جمله خداوند بزرگ در قرآن مجید

فرموده است  :

(وَضَرَبَ لَنَا مَثَلا وَنَسِیَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظَامَ وَهِیَ رَمِیمٌ * قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ )؛ (1)

و برای ما مثالی زد و آفرینش خود را فراموش کرد و گفت : چه کسی این استخوان ها را زنده می کند در حالی که پوسیده است . بگو همان کسی آن را زنده می کند که نخستین بار آن را آفرید و او بر هر خلقی دانا است .

(أَوَلَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلَی وَهُوَ الْخَلاَقُ الْعَلِیم ). (2)

آیا کسی که آسمان ها و زمین را آفرید، قادر نیست که مانند ایشان را بیافریند؟ بلی و او آفریدگار داناست .

(أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتَی بَلَی إِنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)، (3)

آیا آنها نمی دانند خداوندی که آسمان ها و زمین را آفرید و از آفرینش

آنها ناتوان نشده است ، می تواند مردگان را زنده کند؟ آری او بر همه چیز

توانا است .

ص: 32

(أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتَی وَأَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)، (1)

اوست که مردگان را زنده می کند و بر هر چیزی تواناست .

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرمود :

واستعینه قاهرآ قادرآ، (2)

از او یاری می جوییم چون توانا و پیروز است .

امام صادق (علیه السلام) فرمود :

لیس لعلمه منتهی؛ (3)

علم خدا را نهایتی نیست .

با توجّه به علم و قدرت مطلق خداوند بزرگ ، شک و تردید در زنده شدن مردگان بی مورد است و آیات پیشگفته با بیان روشن به شرح این حقیقت پرداخته است .

ص: 33

(أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ)؛ (1)

آیا آنان ندیدند چگونه خداوند آفرینش را آغاز می کند، سپس آن را بازمی گرداند؟ این کار برای خدا آسان است .

(کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ )؛ (2)

همان گونه که در آغاز شما را آفرید باز می گردید.

در آیه 78 و 79 سوره یس که پیشتر اشاره شد آمده است : (آن شخص منکر گفت :) چه کسی این استخوان های پوسیده را زنده می کند؟ بگو: همان کسی آن را زنده می کند که نخستین بار آن را آفرید.

این پرسش و پاسخ به قدری استدلال قوی است که از ابونصر فارابی فیلسوف شهیر نقل شده است : آرزو می کنم که ارسطو بر این حجّت قوی که خداوند، در آیه (قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ ) بیان فرموده ، مطلع می شد. زیرا تفصیل آن ، چنین خواهد بود: خداوند؛ در ابتدای امر، این استخوان ها را آفرید و زنده کرد، و هر کسی بتواند چیزی را در ابتدا بیافریند، او حتمآ خواهد توانست بار دیگر آن را خلق کند. نتیجه این قیاس ، چنین خواهد شد که خداوند، این استخوان ها را بار دیگر، می تواند بیافریند و زنده کند. (3)

ص: 34

نباتات در فصل پاییز شادابی خود را از دست می دهند و در زمستان به خواب عمیق می روند و برخی از بین می روند؛ امّا با آمدن بهار، رویش مجدّد گیاهان آغاز

می شود. قرآن مجید در استدلال بر معاد به این تغییر و تحوّل دائمی طبیعت

تذکّر می دهد :

(یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنْ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنْ الْحَیِّ وَیُحْیِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَکَذَلِکَ تُخْرَجُونَ )؛ (1)

او زنده را از مرده بیرون می آورد و مرده را از زنده و زمین را بعد از مرگش حیات می بخشد، و به همین گونه _ از گورها _ بیرون آورده می شوید.

(وَاللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِلَی بَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَحْیَیْنَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا کَذَلِکَ النُّشُورُ)؛ (2)

خداوند کسی است که بادها را فرستاد تا ابرهایی را به حرکت درآورند؛ سپس ما این ابرها را به سوی زمین مرده ای راندیم . و به وسیله آن ، زمین را پس از مردنش زنده می کنیم ، رستاخیز نیز همین گونه است .

(وَتَرَی الأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ

کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ * ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتَی وَأَنَّهُ عَلَی کُلِّ

شَیْءٍ قَدِیرٌ)؛ (3)

زمین را خشکیده می بینی و(لی ) چون آب بر آن فرود آوریم به جنبش در می آید و نمو می کند و از هر نوع (رستنیهای ) نیکو می رویاند. این (قدرت نماییها) بدان سبب است که (بدانید) خداوند حقّ است ؛ و اوست که مردگان را زنده می کند و (هم ) اوست که بر هر چیزی تواناست .

ص: 35

ص: 36

ص: 37

و داستان پرندگان چهارگانه است  :

(وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتَی قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَی وَلَکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنْ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ )؛ (1)

و هنگامی را که ابراهیم گفت : خدایا به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می کنی؟ فرمود: مگر ایمان نیاورده ای؟ عرض کرد: چرا، ولی می خواهم قلبم آرامش یابد. فرمود: پس چهار پرنده برگیر، و آنها را قطعه قطعه کن ، سپس بر هر کوهی ، قسمتی از آن را قرار بده ، بعد آنها را بخوان ، به سرعت به سوی تو می آیند. و بدان که خداوند، عزیز و حکیم است .

در شأن نزول این آیه روایتی از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل شده که خلاصه آن چنین است : ابراهیم (علیه السلام) مرداری در ساحل دریا دید که نصفش در آب و نیمه دیگرش در خشکی است . و هر نیمه آن را درندگان آبی و خشکی می خورند. و این حیوانات در نزاع با یکدیگر، برخی طعمه دیگری می شود. ابراهیم (علیه السلام) از دیدن این صحنه ها تعجّب کرد و گفت : پروردگارا چگونه مردگان را زنده می کنی؟ خطاب رسید: آیا ایمان نداری؟ گفت : بلی ولکن می خواهم قلبم آرام گیرد. خداوند فرمان داد که چهار تا از پرندگان را برگیرد و قطعه قطعه کند و درآمیزد، سپس جزئی از هر کدام را بر کوهی نهد و آنان را بخواند تا سوی وی آیند. وی چنان کرد، مرغان زنده شدند و به سوی او شتافتند. (2)

ص: 38

نام عزیر است . (1)قرآن مجید در توصیف این حادثه فرموده است  :

(أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیَةٍ وَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّی یُحْیِی هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ کَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ یَوْمًا أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانظُرْ إِلَی طَعَامِکَ وَشَرَابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَانظُرْ إِلَی حِمَارِکَ وَلِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ وَانظُرْ إِلَی الْعِظَامِ کَیْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَکْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)؛ (2)

یا همانند کسی که بر یک آبادی عبور کرد در حالی که بامهایش یکسر فروریخته بود (و با خود می )گفت : چگونه خدا اینها (اهل ویرانکده ) را پس از مرگشان زنده می کند؟ خداوند او را یکصد سال میراند، سپس زنده کرد؛ و به او گفت چقدر درنگ کردی؟ گفت : یک روز یا بخشی از یک روز. فرمود : نه یکصد سال درنگ کردی! نگاه کن به غذا و نوشیدنی خود (که همراه داشتی که با گذشت سال ها) هیچ گونه تغییر نیافته است! و به الاغ خود نگاه کن . برای این که تو را نشانه ای برای مردم (در مورد معاد) قرار می دهیم . به استخوان ها بنگر که چگونه آنها را برداریم و به هم پیوند می دهیم و گوشت بر آن می پوشانیم! هنگامی که (این حقایق ) بر او آشکار شد گفت : می دانم خدا بر هر کاری تواناست .

از امیرمؤمنان (علیه السلام) روایت شده هنگامی که عزیر خانواده و همسرش را ترک گفت ، 50 سال داشت و همسرش حامله بود. پس از این که خداوند صد سال وی را میراند، سپس به همان شکل 50 ساله زنده کرد. عزیر نزد خانواده اش بازگشت ، زمانی که پسری صد ساله داشت که از پدر، بزرگتر بود. (3)

ص: 39

ص: 40

اصحاب کهف که 309 سال طول کشید، (1)یکی از نشانه های قدرت خداوند متعال و

دلایل امکان معاد به شمار می رود. در قرآن مجید آمده است  :

(وَکَذَلِکَ أَعْثَرْنَا عَلَیْهِمْ لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لاَ رَیْبَ فِیهَ_ا)؛ (2)

این چنین مردم را از حال آنها آگاه کردیم تا بدانند که وعده خداوند حق است و در قیامت شکی نیست .

ص: 41

لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ

لاَ یَشْکُرُونَ )؛ (1)

آیا (حال ) کسانی که از ترس مرگ ، از خانه های خود خارج شدند، و هزاران نفر بودند، خبر نیافتی؟ خداوند به آنها گفت بمیرید؛ سپس آنها را زنده ساخت ؛ خداوند نسبت به مردم صاحب بخشش است ، ولی بیشتر مردم ، سپاسگزاری نمی کنند.

گروهی از بنی اسرائیل بر اثر شیوع بیماری مسری طاعون ، دیار خود را ترک کردند. خداوند در میان راه جان آنان را گرفت و بر اثر مرگ ، بدنشان از هم گسیخت ، استخوان هایشان پوسید و خاک شدند. روزی یکی از پیامبران بنی اسرائیل به نام حزقیل (علیه السلام) که از آن دیار می گذشت دعا کرد و از خدا خواست که آنان را زنده سازد. خداوند دعای وی را پذیرفت و آنها را زنده کرد. تعداد این افراد _ که چند هزار نفر بودند _ دقیق مشخص نشده است . البته در برخی از احادیث 70 هزار خانواده ذکر شده است . (2)این حادثه هم نمونه ای از زنده شدن دوباره انسان ها است .

ص: 42

از امام جعفر صادق (علیه السلام) سؤال شد: آیا عیسی کسی را زنده کرد که دوباره زندگی و تغذیه کند و صاحب فرزند شود؟ پاسخ حضرت مثبت بود و به یک مورد اشاره فرمود که پس از زنده شدن دوباره ، 20 سال زندگی او تداوم یافته و صاحب فرزند نیز شده است . (1)روایت دیگری نیز در مورد زنده کردن مردگان از سوی حضرت عیسی (علیه السلام)

نقل شده است . (2)

این معجزات نیز، بیان گر نمونه هایی از زنده شدن مجدّد انسانها است .

ص: 43

ص: 44

خداوند بزرگ بر هدفمند بودن خلقت آسمان و زمین و سایر پدیده ها و انسان تأکید نموده است .

(وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا لاَعِبِینَ )؛ (1)

و ما آسمان ها و زمین را و آنچه را که در میان این دو است ، به بازی (و بی هدف ) نیافریدیم .

(أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثًا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لاَ تُرْجَعُونَ )؛ (2)

آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده ایم و اینکه شما به سوی ما بازگردانیده

نمی شوید؟!

(أَیَحْسَبُ الإِنسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً ) (3)

آیا انسان گمان می کند بیهوده رها می شود؟

آفرینش مرگ و حیات و آزمون بزرگ زندگی در عمل به تکالیف ، حاکی از هدفمند بودن خلقت انسان است .

(الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا)؛ (4)

آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید.

حقیقت این است اکه اگر انسانها با اعمال گوناگون خوب و بد و سرنوشت های مختلف ، بهره مند و غیر بهره مند از نعمت های دنیای مشهود بدون برخورداری از فرجام و عاقبت درست ، به مرگ و نیستی ختم می شد، به یقین در دیدگاه عقلا، خلقت کاری بیهوده و پوچ می نمود، همان طور که نیهیلیست ها و شکّاکان مطرح کرده اند.

ص: 45

امّا وجود جهانی دیگر _ آن هم با نظامی دقیق که در آن به جزئیات کردارهای نیک و بد رسیدگی خواهدشد و پاداشی متناسب با رفتارها را در پی خواهد داشت _ منطبق با یک نظام هدفمند و حکیمانه و فعلی منتسب به فاعلی حکیم است .

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در مورد هدفمندی آفرینش و ضرورت معاد می فرماید :

ایّها الناسُ ، اتقوا الله، فما خلق امْرؤُ عبثاً فیلهو، و لا تُرِک سُدیً فیلغو، و ما دُنْیَاهُ الّتی تَحَسّنت له بِخَلَفٍ مِن الاخرةِ التی قَبّحها سُوءُ النظر عنده ؛ (1)

ای مردم ، از خدا پروا دارید! هیچ کس بیهوده و عبث آفریده نشده که به لهو و بازی بپردازد، و سرخود رها نگردیده تا به کارهای لغو و بی ارزش مشغول شود. دنیایی که خود را برای او زیبا جلوه داده است ، جای آخرتی را نگیرد که با بدنگری زشت شمرده ، می شود.

همچنین حضرتش فرموده است  :

واعلموا، عباد الله، أنّه لم یخلقکم عبثاً و لم یرسلکم هملا؛ (2)

ای بندگان خدا! آگاه باشید. خداوند شما را بیهوده نیافریده و مهمل و خودسر رها نکرده است .

آنگاه آن حضرت به امتحان الهی و احاطه کامل آن ذات مقدّس بر نیّات و اعمال و رفتار انسان اشاره فرموده و تقوی پیشگی را موجب عزّت و در امان ماندن از صحنه های هولناک و دهشت آور جهان آخرت دانسته است .

ص: 46

در شرح تجرید _ مشهورترین اثر کلامی شیعی _ در بخش آغازینِ فصلِ افعال پروردگار بررسی شده است . (1)علّامه مجلسی عالم نامدار شیعه نیز در کتاب پرارجش حقّالیقین ،

فصلی را به افعال خداوند اختصاص داده است . وی در آنجا می نویسد: خالق جهان ، کار ناپسند نمی کند و این مسئله محال است . وی سپس صورت های احتمالی ارتکاب کارهای قبیح را طرح می کند، آنها را ناشی از جهل یا نیاز و یا سفاهت و بی خردی می داند و می نویسد که هر چهار مورد بر خداوند بزرگ محال است . (2)

نفی انتساب افعال ناپسند به خداوند، یعنی اعتقاد به عدل حق تعالی ، حقیقتی است که در آثار عالمان متأخر با عنوان عدل الهی مطرح شده است . سیداسماعیل طبرسی با این عنوان در این مسئله بحث می کند. وی در مورد عدل الهی می نویسد : واژه عدل در برابر واژه ستم و جور است . عدل به این معنا محلّ اختلاف و اشکال نیست بلکه اعتقاد به آن از اصول دین است . وی اعتقاد به عدل را _ که در مقابل ظلم قرار دارد _ از بدیهیات دین شمرده و منکر آن را خارج از اسلام معرفی کرده است . وی در این باره می نویسد: عدلی مذهبان _ شیعه و معتزله _ با اعتقاد به حسن و قبح عقلی ، به عدل الهی باور دارند. امّا چون اشاعره منکر حسن و قبح عقلی هستند؛ باوجود اعتقاد به عدالت الهی در گفتار، لازمه دیدگاه آنان _العیاذ بالله _ انتساب ظلم و جور به خداوند است . (3)

اعتقاد به عدل الهی _ که در شمار اصول اعتقادی مسلمانان است و با برهان های روشن عقلی نیز قابل اثبات است _ وجود سرایی دیگر را لازم و حتمی می کند؛ چراکه اگر مردن پایان سرنوشت بشر به حساب آید، آن وقت تفاوتی میان نیکان و بدان ، ظالمان و عادلان و انسان های برخوردار از نعمت و گرفتار و محروم نخواهدبود. همچنین حیات این جهانی به لحاظ محدودیت های خود ظرفیت همه پاداش ها و کیفرها

ص: 47

را ندارد. از این رو به مقتضای عدل الهی ، سرنوشت بشر با مردن پایان نمی یابد و انسان ها در سرای واپسین ، با نظامی عادلانه به جزا یا سزای کردار خود خواهند رسید. خداوند بزرگ در قرآن مجید، به شکل های گوناگون از این نظام عادلانه خبر داده است . بخشی از آیات به صورت کلّی ، نیکان و بدان را مقایسه کرده و آنان را یکسان ندانسته است . برخی آیات دیگر، شامل بشارت و انذار و وعده و وعید برای صالحان و طالحان است و بعضی دیگر موارد و مصادیق پاداش ها و کیفرها را شرح می دهد. خدای تعالی فرموده است  :

(أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ * مَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ )؛ (1)

پس آیا فرمانبرداران را چون بدکاران قرار خواهیم داد؟ شما را چه شده؟ چگونه داوری می کنید؟

(أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ)؛ (2)

یا پرهیزگاران را چون پلیدکاران قرار می دهیم؟

(وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَی کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ وَهُمْ لاَ یُظْلَمُونَ )؛ (3)

خداوند آسمانها و زمین را به حقّ آفریده است ، و تا هر کسی در برابر اعمالی که انجام داده است جزا داده شود، و به آنها ستمی نخواهد شد.

(فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَه* وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَه )؛ (4)

پس هر کس هموزن ذرّه ای نیکی کند آن را خواهد دید و هر کس هم وزن ذرّه ای بدی کند آن را خواهد دید.

ص: 48

حسابرسیِ خداوند متعال بسیار دقیق و عادلانه است . از پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله) روایت شده است زمین یکی از گواهان جهان آخرت است و اعمال هر مرد و زنی را که بر روی آن انجام شده ، خبر خواهد داد. (1)

ص: 49

ص: 50

شده است ؛ (1) _ در مکانی به غیر از بهشت و دوزخ به نام اعراف ساکن می شوند. این

زنده شدن و حیات مجدّد به شکل توأمان جسمی و روحی است .

این تبیین ، دلالت بر حقیقت جسمانی و روحانی معاد دارد که در آیات بیشمار و روایات فراوان معصومان (علیهم السلام) بر آن تأکید شده است و از بدیهیات غیرقابل انکار عقاید اسلامی است که در اصطلاح به آن «معاد جسمانی و روحانی (2) »، «معاد

جسمانی (3) » و «معاد بدنی (4) » گفته می شود. البته در مورد حقیقتِ جسمی و روحی

معاد تردیدی نیست . دو اصطلاح اخیر معاد جسمانی و بدنی ، بر معادِ توأمان روحی و جسمی ، اطلاق می شود. این کاربرد به لحاظ تأکید بر جسمانیت و بازگشت بدن است که بر حقیقتی انکارناپذیر و مسلّم تأکید می کند. این تأکید در برابر کسانی است که بُعد جسمانی و مادّی معاد را باور ندارند یا تأویل و توجیه می کنند. ناباوری و ناهمسویی در تمامیّت حقیقت معاد، ناشی از گرایش های فکری برخی از نحله ها و فرقه هاست . در این جا باید شرح کوتاهی در تفاوت میان چگونگی معاد قرآنی و دیگر نحله ها عرضه گردد.

ص: 51

در این میان ، بحث معاد به لحاظ اهمیّت و گستردگی آن ، از این تأثیرها برکنار نبوده است . برای نمونه بنا بر نصّ قرآن ، خوردنی های بهشت دائم و عطای آن قطع نخواهد شد و عذاب جهنّم برای برخی همیشگی است . (1)همه مسلمانان از شیعه و

سنّی اعتقاد دارند که اهل بهشت به صورت همیشگی در نعمت اند و کافران اهل جهنّم تا ابد در عذاب هستند. (2)در برابر این عقیده مسلّم اسلامی و اجماع مسلمانان ،

معدودی از افراد منحرف ، با تمسّک به سخنان واهی و سست ، اندیشه ای ناسازگار با معاد قرآن ابراز کرده و منکر خلود شده اند. (3)

یکی از سخت ترین چالش هایی که منشأ اختلاف آرا در حوزه مسائل اعتقادی می شود، رویارویی اندیشه های فکری وارداتی نهضت ترجمه _به ویژه جهان شناسی یونانی _ با مبانی اعتقادات اسلامی است . این اختلاف ها محدود به اندیشه صرف نمی شود، بلکه حوزه کیهان شناسی ، هیئت ، نجوم و طبیعیات را نیز در بر می گیرد.

در انسان شناسی و علوم طبیعی و هیئت کهن بطلمیوسی ، دیدگاههایی در مورد حقیقت انسان ، افلاک ، ستارگان ، زمین و چگونگی تداوم حیات آنها وجود دارد که در سده های گذشته و پس از رنسانس در اروپا، جایگاه خود را در برابر علوم تجربی از دست داد. بیشترین چالش های اعتقادات اسلامی ، با همان ایده های کهن یونانی است که امروزه اعتبار علمی خود را از دست داده است . در اینجا به چند مورد از این اختلافات به صورت کوتاه اشاره می شود: فیلسوفان پیشین و هواداران آنها به عقول عشره (ده عقل ) و نُه فلک معتقد بوده اند (4)و نظام خلقت و آفرینش را وابسته به عقول

دهگانه می دانسته اند. در باور آنها، حرکت ستارگان و افلاک ، تمام و دائمی است ؛

ص: 52

کواکب و افلاک همه زنده هستند و تغییری در آنها روا نیست!! (1)بدین روی ، آنان

انهدام افلاک و فرو ریختن ستارگان را محال می دانسته اند. (2)

این اندیشه فیلسوفان پیشین و هوادارانشان در جهان اسلام ، با ظهور رنسانس و انقلاب علمی در غرب و طرح دیدگاه های کوپرنیک و گالیله برهم ریخت و بی اعتبار گردید. امّا اندیشمندان صاحب نظر در نجوم و کلام و اعتقادات مسلمان ، نقد جهان شناسی یونانی را، سده ها پیش از رنسانس انجام داده اند.

حسن بن موسی نوبختی دانشمند بزرگ سده سوم جهان اسلام نابغه نجوم و کلام شیعی _کتابی در نقد اندیشه فیلسوفان یونانی گرا نوشته است به نام «الرّد علی من زعم انّ الفلک حیّ ناطق». (3)خواجه نصیر توسی ریاضی دان و متکلّم بزرگ شیعه نیز در

تداوم جهت گیری نوبختی ، دیدگاه نجومی و فلکی کهن را _ که پایه افسانه های خرافی یونان بود و جمعی از فیلسوفان مسلمان هم آن را از یونانیان فرا گرفته بودند_ از پایه منهدم و ویران ساخت . (4) همچنین خواجه نصیر توسی در جاهای مختلف آثار کلامی

خود _ از جمله در ابتدای بحث معاد _ به صورت استدلالی دیدگاه فیلسوفان کهن و تابعان آنها را _ که خلقت جهان دیگری را غیرممکن می دانند _ ردّ کرده است . نیز در مبحث معاد، علی رغم دیدگاه آنان ، با استدلال عقلی و نقلی بر معاد جسمانی و بدیهی بودن آن در اسلام تأکید می کند. (5)

علّامه حلّی دانشمند جامع فقیه ، اصولی ، متکلّم ، فیلسوف ، ریاضی دان ، ستاره شناس و... «علّامه مطلق جهان تشیع » (6)در جای جای آثار کلامیِ خویش _از جمله

ص: 53

در بحث معاد _ به نقد اندیشه های فیلسوفان پیشین و تابعان آنها پرداخته است . مثلا نوشته است : رخنه در افلاک و فرو ریختن ستارگان ، محال نیست . او محال بودن اینها را استبدادی از سوی فیلسوفان دانسته و با استدلال ، سخنانشان را ردّ کرده است . (1)

همچنین بر اثبات معاد جسمانی و بدنی استدلال کرده و آن را از بدیهیات دین حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) دانسته و فلاسفه را نافی آن برشمرده است . (2)

علّامه مجلسی عالم شهیر عصر صفوی در این باره به نقد اندیشه کیهان شناسی فلسفی پرداخته و مواردی همچون اعتقاد به قدم عقول (عشره ) و افلاک ، متصّل دانستن آنها به یکدیگر، نداشتن فاصله بینشان ، محال دانستن شکاف و التیام در فلکیّات و بودن عناصر در آنها و... را با اعتقاد به معاد و بهشت و جهنّم ناسازگار می داند. (3)

شیخ مجتبی قزوینی _از اساتید بزرگ معارف اعتقادی شیعی سده چهاردهم هجری _ نوشته است : از مسلّمات بین مسلمانان بلکه میان تمام ملّیین (صاحبان کتاب آسمانی ) امکان خراب این عالم موجود و خلقت عالم دیگر جسمانی است . امّا اعتقاد فلاسفه _ یونانی و تابعان مسلمان آن _ بر بقای دائم جهان و عدم فنای آن است . (4)

آنگاه با برهان های عقلی و نقلی به نقد این دیدگاه می پردازد.

استاد مرتضی مطهّری _ از صاحب نظران برجسته فلسفی معاصر _ با وجود علاقه مندی و اعتقاد فراوان به علوم فلسفی و فلسفه ملّاصدرا، تصویر ملّاصدرا از معاد جسمانی را به نقد می کشد، آن را غیر منطبق با معاد قرآنی و متأثر از حاکمیّت علوم کهن دانسته و نوشته است : در این جا _ مسأله معاد _ نه این که امثال ملّاصدرا کمیت شخصشان لنگ بوده بلکه علم قدیم قاصر بوده به شکلی که اجازه نمی داده است یک قدم جلوتر بروند. ولی علم امروز در این جا جلوی ما را باز کرده است .

ص: 54

چون براساس فلکیّات قدیم ، افلاک حقایق ازلی و تا ابد بوده اند و زمین هم موجودی بوده که برای همیشه باید در مرکز عالم باقی بماند. این که خورشید و ماه پیر شوند و یک روزی از بین بروند و زمین ما ساقط شود، خراب شدن عالم بطور کلّی برای آنها نمی توانسته از نظر علمی _ مفهوم داشته باشد.

مرحوم مطهّری در ادامه ، با اشاره به یک آیه از قرآن مجید در مورد انهدام آسمانها و تغییرات سهمگین در کیهان نوشته است : حالا که قرآن می گوید: (وَالأَرْضُ جَمِیعًا قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ ) (1)تصریح قرآن است : زمین در آن روز

[یکسره ] در قبضه خداست و آسمان ها به دست قدرت الهی در هم پیچیده می شود. وی آنگاه اندیشه های ملّاصدرا در تبیین معاد قرآنی را ناتوان دانسته است . (2)

در بررسی اختلاف جهان شناسی وحیانی و فلسفی و عرفانی همان طور که گفته شد روشن می شود که اصول و کلّیات معاد در دین اسلام بدیهی است و زیربنای اعتقادی هر مسلمان به شمار می رود. امّا رسوخ اندیشه های برون دینی بویژه یونانیان ، در جهان اسلام ، نظریّات ناهمسو با قرآن کریم پیرامون این اصل بدیهی اسلامی را پدید آورد. مهمترین این دیدگاهها عبارت است : «معاد روحانی »، «معاد مثالی » و «معاد با جسم اختراعی ».

در بررسی تاریخ اندیشه در جهان اسلام ، این تصاویر فلسفی سه گانه مشائی ، اشراقی ، صدرایی از معاد، نتوانست موفقیّت چندانی به دست آورد. می توان عناصر مهمّ این نامرادی و عدم توفیق را چنین برشمرد :

1. کثرت ، فراوانی و صراحت متون دینی قرآن و روایات در موضوع معاد، و حمایتِ تقریبآ تمامیِ فرق اسلامی از کلیّت معاد قرآنی .

2. پشتوانه مستحکم عقلی .

ص: 55

3. ضعف مبانی نظریات فلسفی مطرح در معاد و اتّکا به جهان شناسی خرافی کهن یونان ، چنانکه پیشتر بیان گردید.

4. ناتوانی عنصر تأویل در عرضه معارف قرآنی معاد. در این جا باید متذکّر شوم معانی تأویل و مُجاز و غیرمُجاز آن ، بخشی درازدامن و خارج از حوصله این نوشتار است . امّا در سخنی کوتاه می توان گفت : تأویل مُجاز، عرضه مراداتی از آیات قرآن از سوی معصومان (علیهم السلام) است که از ظهور آیات قابل برداشت نباشد و نتیجه آن نیز معارض با ظواهر نخواهد بود. و امّا تأویل غیرمُجاز یعنی برداشتی متضادّ با نصوص و ظواهر آیات و روایات ، همراه با تغییر و تحریف معانی آن برای توجیه یک دیدگاه و نظریّه .

5. عدم وفاداری بسیاری از فیلسوفان جهان اسلام _ حتی فیلسوفان بنیانگذار و مبدع دستگاههای فلسفی _ نسبت به اندیشه فلسفی معاد.

شواهد و موارد بالا در شرح و تبیین ابعاد معاد، در این نوشتار عرضه شده است .

ص: 56

ص: 57

و بیرون از آن نیست . باید توجّه داشت این تصویر معاد که در آن جسم دارای صورت و فاقد مادّه است ، تنها شامل متوسّطین از مردم می شود. در این نظریه ، شهدا و صلحا حتی از معاد جسمانی صوری هم بی بهره اند. (1)همچنین دیدگاه ملّاصدرا پیرامون

خلود عذاب دوزخیان ، با مبانی دینی در تعارض است . وی ابتدا به پیروی از ابن عربی _ که از بزرگان عرفان نظری است _ منکر خلود شده ، سپس با تغییر موضع گفته است : جهنّم جای نعمت و راحت نیست ، بلکه سرای درد و رنج است و عذاب آن همیشگی است . وی این بار به «خلود نوعی » معتقد شده است که همچنان با دیدگاه خلود قرآنی _ که «خلود شخصی » است _ انطباق ندارد. (2)

این تصویر ملّاصدرا از معاد، مورد انکار فقها و متکلّمان بلکه شماری از فیلسوفان بزرگ علاقه مند به مکتب وی نیز قرار گرفت و مخالفت ها و نقدهای چندی در شرح عدم انطباق این نظر با معاد قرآن و دین عرضه گردید. (3)می توان گفت این  

معاد هم در حقیقت ، همان معاد روحانی است که با تغییر نام مطرح شده است . استاد معارف اعتقادی شیخ مجتبی قزوینی نوشته است : جمهور فلاسفه معاد را منحصر به معاد روحانی دانسته اند و آن هم نه برای همه ارواح . (4)مرحوم مطهّری با وجود

علاقه مندی و هواداری از فلسفه ملّاصدرا، در نقد دیدگاه معادی وی نوشته است  :

امثال ملّاصدرا گفته اند معاد، جسمانی است امّا همه معاد جسمانی را برده اند در داخل خود روح و عالم ارواح . (5)

ص: 58

ص: 59

شناخت مدعیان ناصواب از صواب در مورد جسمانیت معاد است . برای نمونه «معاد جسمانی عنصری » در برابر «معاد جسمانی صوری » و «معاد جسمانی اختراعی » ملّاصدرا، روشنگر آن است که معاد جسمانی صوری معاد جسمانی نیست . و استفاده ناصواب از واژه جسم ، تحریف حقایق است .

آنچه در متون دینی قرآن کریم و احادیث شریف معصومان (علیهم السلام) به صراحت و مکرر در موضوع معاد و حقیقت آن تأکید شده ، این است که : مرگ ، پایان زندگی انسان نیست ، بلکه همین انسان با ترکیب روح و جسم دوباره زنده شده و پس از حسابرسی ، پاداش یا کیفر کارهای خود را درخواهد یافت و از زندگی همیشگی برخوردار خواهد گردید. در این راستا، متکلّمان و فقها، در ابرام و دفاع از اصل مهمّ معاد در دین اسلام با ویژگی جسمانی و مادی آن تأکید نموده اند و منکر معاد جسمانی را کافر و خارج از دین برشمرده اند.

علّامه مجلسی از فخر رازی از علمای مشهور عامّه نقل کرده است  :

انصاف آن است که جمع کردن میان ایمان بدانچه پیامبر (صلی الله علیه و آله) آورده و میان انکار حشر جسمانی ممکن نیست . (1)

سعدالدین تفتازانی دیگر متکلّم سنّی نوشته است : اثبات حشر جسمانی از ضروریّات دین است و انکار آن به یقین کفر است . (2)

علّامه حلّی نوشته است : فیلسوفان پیشین منکر معاد جسمانی شدند، امّا اهل ادیان آسمانی بر قبول آن اتّفاق دارند. (3)

شهید اوّل نوشته است : بدان که معاد بدنی و روحانی هر دو قطعی است . و امّت اسلام _ شَرَّ فها الله تعالی _ بر آن اجماع دارند. (4)

ص: 60

شهید ثانی نوشته است : اعتقاد به معاد و زنده شدن جسدها _ معاد بدنی _ و برانگیخته شدن ارواح برای پاداش نیکوکاران و کیفر نافرمانان واجب است . برای این که پیامبری که عصمتش ثابت شده از آن خبر داده است و قرآن گویای آنست . (1)

علّامه جلال الدین دوانی در شرح عقاید عضدیه می گوید: معاد جسمانی حق است به اجماع پیروان ملل سه گانه _ یهود، نصاری و اسلام _ و اعتقاد به آن واجب است و کسی که آن را انکار کند کافر است . (2)

شیخ جعفر کاشف الغطاء نابغه فقه شیعی ، انکار معاد جسمانی را همانند انکار خداوند بزرگ می شمارد. (3)

آیت الله خویی فقیه بزرگ معاصر، در تبیین محدوده کفر و اسلام ؛ چهار موضوع را شرط اسلام دانسته است . 1_ اعتقاد به خدا 2_ اعتقاد به یگانگی خدای بزرگ 3_ ایمان به پیامبری حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله)  4_ معاد جسمانی . آنگاه در شرح این موضوع نوشته است  :

چهارم : ایمان به معاد جسمانی و اقرار به روز قیامت و حشر و نشر و جمع کردن استخوانهای پوسیده و بازگشت ارواح به آنهاست . هر کسی منکر معاد شود یا منکر جسمانیّت معاد شود، بدون تردید کافر است . (4)

آیت الله خویی در ادامه همین بحث ، انکار هر یک از چهار موضوع یاد شده را کفر می داند، چه از روی عناد و تقصیر باشد و چه از روی غفلت یا قصور. (5)

ص: 61

و نمونه های عینی آن عرضه گردید؛ همانند داستان حضرت ابراهیم (علیه السلام) و زنده شدن مرغهای چهارگانه ، داستان عزیر یا ارمیای نبی و حادثه کشته بنی اسرائیل و دیگر موارد که همگی بیانگر معاد جسمانی هستند. می توان گفت : در قرآن کریم صدها آیه دلالت بر معاد جسمانی دارند. در این جا از میان آن صدها آیه ، برای نمونه به چند آیه دیگر به صورت کوتاه اشاره می شود :

خداوند متعال در قرآن فرموده است  :

(وَضَرَبَ لَنَا مَثَلا وَنَسِیَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظَامَ وَهِیَ رَمِیمٌ * قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ )؛ (1)

و برای ما مثلی آورد و آفرینش خود را فراموش کرد. گفت : چه کسی این استخوانها را زنده می کند در حالی که پوسیده است . بگو: همان کسی آن را زنده می کند که نخستین بار آن را آفرید و او به هر خلقی دانا است .

(أَیَحْسَبُ الإِنسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ * بَلَی قَادِرِینَ عَلَی أَنْ نُسَوِّیَ بَنَانَهُ )، (2)

آیا انسان می پندارد که هرگز استخوان های او را جمع نخواهیم کرد؟ آری ، قادریم که سرانگشتان او را هم کامل کنیم .

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ نَارًا کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَیْرَهَا لِیَذُوقُوا الْعَذَابَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَزِیزًا حَکِیماً)؛ (3)

کسانی که به آیات ما کافر شدند، به زودی آنها را در آتشی درآوریم که هرچه پوستهایشان بریان شود، پوست های دیگری به جای آن قرار می دهیم تا عذاب را بچشند. خداوند عزیز و حکیم است .

شهید اوّل از ارکان و نوابغ فقهای شیعه، معاد بدنی و روحانی را عقیده عموم مسلمانان

ص: 62

دانسته و گفته است : قد نطق به القرآن العزیز فی عدّةِ مواضع؛ قرآن عزیز نیز چندین

جا از آن سخن گفته است ، نیز می گوید: اعتقاد و پذیرش اخبار پیامبر (صلی الله علیه و آله) از بهشت وجهنّم واجب است . (1)

از علّامه دوانی عالم بزرگ سده دهم هجری نقل شده است : نصوص قرآن مجید در مواضع متعدّد گواه معاد و جسمانیّت آن است طوری که نمی شود آن را تأویل کرد. (2)

ص: 63

گردید و انگیختن مردم نزدیک شد (قیامت برپا گردید) خداوند آنان را از میان قبرها و آشیانه پرندگان (اگر آنها را خورده باشند) و لانه درندگان (اگر ایشان را طعمه خود کرده باشند) و میدان های جنگ (اگر کشته شده باشند) بیرون می آورد، در حالتی که آماده انجام امر و فرمان حقّ تعالی بوده به سوی معاد و جای بازگشت که خداوند برای آنها قرار داده به سرعت و تندی می روند. (1)

هشام بن حکم نقل می کند که زندیقی به حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) عرض کرد : چگونه روح برانگیخته می شود، در حالی که بدن پوسیده شده و اعضای آن پراکنده می شود، عضوی از سوی درندگان سرزمین خورده می شود و عضوی دیگر از سوی حشرات دریده می شود و عضوی نیز خاک شده و با گِل آن دیوار ساخته می شود. امام جعفر صادق (علیه السلام) پاسخ داد :

همان کسی که انسان را بدون مادّه پدید آورد و بدون شکل و نمونه پیشین شکل داد، تواناست که او را بازگرداند، همان طوری که آغاز کرده بود. (2)

ص: 64

ص: 65

در این رابطه خداوند می فرماید :

(وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً)؛ (1)

آنان را گرد می آوریم و هیچ یک را فرو گذار نمی کنیم .

(رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لاَ رَیْبَ فِیهِ )؛ (2)

پروردگارا، به یقین ، تو در روزی که هیچ تردیدی در آن نیست ، گردآورنده (جمله ) مردمانی .

در تفسیر این آیه شریفه آمده است : اعتراف و اقرار به این حقیقت که «خداوند، تمامی خلائق را در روزی که تردیدی در آن نیست ، جمع خواهد کرد»، از حقایق اصیل قرآنی است که بر ایمان و گواهی آن اصرار شده است . (3)

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در توصیف بعث و حشر همگانی می فرماید :

حتّی اذا بلغ الکتاب اُجلهُ ، والأمر مقادیره ، وأَلحَق آخرالخلق بأوّله ، و جاء من امرِالله مایریده من تجدید خلقه ؛ (4)

و این وضع همچنان ادامه می یابد تا عمر جهان پایان گیرد و مقدّرات به انتها برسد و آخرین مخلوق به نخستین ملحق گردد _ همه بمیرند _ و فرمان خدا درباره تجدید خلقت صادر گردد.

ص: 66

ص: 67

و گرگ یوسف (علیه السلام) و سگ اصحاب کهف داخل بهشت خواهند شد. (1)

علّامه مجلسی از ظواهر آیات و اخبار استفاده کرده است که یکی از فلسفه های حشر وحوش دادخواهی از ستمی است که بر آنان روا رفته است . وی می نویسد: ابن بابوبه به سند معتبر روایت کرده است که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) ناقه ای دید که پایش را بسته اند و بار بر پشت آن است . فرمود: کجا است صاحب ناقه ؛ بگویید مهیّا باشد که این ناقه در قیامت با او خصومت خواهد کرد. (2)

همچنین عالم بزرگ شیعه شیخ الطائفه توسی نیز نوشته است : خداوند متعال وحوش را محشور خواهد نمود تا به بازیافت حقوق از دست رفته خود از ستم هایی که بر آنان روا یافته برسند و یا از همدیگر دادخواهی نمایند. (3)همچنین فاضل مقداد _

فقیه و متکلم شهیر شیعی _ در مسأله وجوب عقلی و سمعی معاد، به جهت «عوض »؛ در کنار حقوق انسانها، از حقوق حیوانات اهلی و وحشی هم نام برده است . (4)

اصل معاد حیوانات و وحوش با توجّه به آیات یادشده و روایات وارده پیرامون آن ، مسلّم است ، ولی کیفیّت حشر آن ها روشن نیست . (5)نیز گفته شده است : حیوانات

و پرندگان ، امّت هایی موّحد و خداپرستند و نزد خداوند محشور خواهند شد. و بنا بر دو آیه فوق و روایات پیرامون آن ، اصل محشور شدن حیوانات برای ثواب و جزا اثبات می شود؛ امّا این که اوضاع و احوال آنان از نظر بقا و فنا و نعمت و عذاب چه خواهد بود و سرنوشتشان چه خواهد شد، خدا عالم است و در آیات و روایات به تفصیل حال آنان دست نیافتم . (6)

ص: 68

ص: 69

خداوند متعال می فرماید :

(إِنَّ جَهَنَّمَ کَانَتْ مِرْصَادًا * لِلْطَّاغِینَ مَآبًا* لاَبِثِینَ فِیهَا أَحْقَابًا* لاَ یَذُوقُونَ فِیهَا بَرْدًا وَلاَ شَرَابًا* إِلاَّ حَمِیماً وَ غَسَّاقًا* جَزَاءً وِفَاقًا* إِنَّهُمْ کَانُوا لاَ یَرْجُونَ حِسَابًا* وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا کِذَّابًا)؛ (1)

(آری ) جهنّم (از دیرباز) کمینگاهی بوده ، (که ) برای سرکشان ، بازگشتگاهی است . روزگاری دراز در آن درنگ کنند. در آنجا نه خنکی می چشند و نه شربتی ، جز آب جوشان و چرکابه ای ، این کیفری است مناسب (با جُرم آنها). آنان بودند که به (روز) حساب امید نداشتند؛ و آیات ما را سخت تکذیب می کردند.

از حضرت صادق (علیه السلام) روایت شده است که در جهنّم ، یک وادی _ درّه _ وجود دارد برای متکبّران که آن را «سقر» گویند. شکایت کرد به سوی خدا از شدّت حرارت خود، و درخواست کرد که نفسی بکشد. چون رخصت یافت و نفسی کشید، جمیع جهنّم سوخت . (2)

از حضرت امام محمّد باقر (علیه السلام) روایت شده که فرمود :

«اثام » رودی است از ارزیز (نوعی فلزّ) (3)گداخته ، و در پیش آن رود

سنگستانی از آتش است . و آنها جای کسی است که غیر خدا را پرستیده باشد یا کسی را به ناحق کشته باشد. و زناکاران نیز در آن جا خواهند بود. (4)

از حضرت امام موسی کاظم (علیه السلام) روایت شده است که فرمود :

اگر از کوهی به زیر بیفتم و پاره پاره شوم ، دوست تر می دارم از آن که سرپرست عملی از اعمال ظالمان شوم یا بر بساط یکی از ایشان راه روم ، مگر از برای

ص: 70

آن که غمی از مؤمنی بردارم یا اسیر و محبوسی را خلاص کنم یا قرض مؤمنی را ادا نمایم . به درستی که کمتر چیزی که با یاران ظالمان می کنند، آن است

که بر سر ایشان سراپرده ای از آتش می زنند تا حق تعالی از حساب خلایق فارغ شود. (1)

ص: 71

یکی از متون کهن ملل و نحل در شرح تناسخ نوشته است  :

مذهب تناسخ : این گروه گویند این جان ها یکی است و تناسخ به چهار گونه است  : نَسْخْ ، مَسْخْ ، فَسْخْ و رَسْخْ. هر جانی که از تن آدمی بیرون شود و در تن آدمی دیگر شود آن را نسخ گویند. و هر جانی که از تن آدمی بیرون شود و در تن جانوران شود آن را مسخ گویند. و هر جان که از تن آدمی بیرون شود و در حشرات زمین و گزندگان شود، آن را فسخ گویند. و آنچه در درختان و نبات ها شود آن را رسخ گویند. (1) ...

در ادامه مطلب آمده است که تناسخیان عالم را نامتناهی می دانند و عقوبت ارواح را به اندازه گناه می دانند. برای مثال اگر مردی ستمکار باشد، پس از مردن ، روح او در تن چهارپا یا درنده ای داخل می شود. و اگر نیکوسیرت باشد، به تن مرد پارسا یا مَلکی تعلّق می گیرد. (2)عقیده به تناسخ ابتدا از سرزمین اسرارآمیز هند و آیین های

باستانی آن جا ریشه گرفته ، از قبیل آیین های «ودایی »، «برهمایی »،  «جینی » و «هندو». آنگاه در آیین «بودا» به حد نهایی کمال خود رسیده و کم کم وارد فلسفه و مسائل علمی ادیان دیگر شده است . (3)

بوداییان ، مسیر تکامل انسان و رسیدن به سکون مطلق و نیستی را از مسیر تناسخ و تحمّل رنج و درد آن می دانند. همچنان که شخص بودا _ طبق اقرار خود _ روزی خرگوش و روزی هم گاو بوده و بالاخره به مقام بودایی رسیده است . (4)

بدین گونه می توان گفت اعتقاد به تناسخ در سرزمین هند بسیار راسخ و کهن وفراگیر است . (5)همچنانکه این اعتقاد در آیین های شرق آسیا نیز ریشه دار و مشهود

است . آیت الله شیخ مجتبی قزوینی ، شرحی درازدامن پیرامون آرای موافق و مخالف

ص: 72

تناسخ میان فلاسفه اشراقی یونانی و فرس و اسلامی و ازسویی موارد نقد فیلسوفان نافی تناسخ بر تناسخیان را در مبحث معاد عرضه می دارد و در پایان مقدّمات و برهان های طرفین را _ یعنی معتقدان به تناسخ و مخالفان فلسفی آن را _ یقینی و منتجّ به یقین ندانسته است ، به ویژه بسیاری از قواعد و باورهای فلسفی که امروزه در شمار آرای منسوخ و باطل به حساب می آیند. (1)

وی اساس معاد قرآنی را _ که ازپشتوانه استوارعقلی و شرعی برخوردار است _ مخالف هر دو اندیشه فلسفی و تناسخی می داند و می نویسد: بطلان تناسخ از ضروریات (دین ) و قائل به آن کافر است ، و اساس قرآن بر ضدّ قول به تناسخ است . (2)

مرحوم قزوینی ، مخالفت اندیشه های تناسخی با معاد جسمانی قرآن را بدیهی می داند. آنگاه کلام برخی از فیلسوفان مسلمان یونان گرا را می آورد که برخی از عقاید اسلامی _ چون مسخ ، احیای اموات ، زنده شدن مردگان در رجعت و قیامت و حشر و نشر _ را با تناسخ مشابه می دانند. و آن را ناشی از کم اطلّاعی و ناآشنایی آنان به معارف قرآن دانسته است . (3)در تبیین وی ، مسخی که قرآن مجید بیان می کند، تبدیل صورت

نوعیه و بدن انسان است به بدن حیوان ، برای عذاب کردن یهود و عبرت دیگران . و درحقیقت تبدیل اَعراض پیشین به اَعراض دیگر است با این که روح و بدن آنها عین روح و بدن اوّلیّه است . این امر، معجزه و فعل الهی است برای اظهار قدرت و عذاب نمودن برای عبرت و مصالح و حکمت های دیگر. (4)در دیدگاه اساتید معارف و کلام

مسلمان ، حقیقت مسخ و زنده شدن انسانها با تناسخ ربطی ندارد. چند نکته در این مورد قابل تذکّر است  :

1. در مسخ ، حقیقت انسان تبدیل به حیوان _ مثل میمون _ نمی شود؛ بلکه ظاهرآ

ص: 73

مراد از مسخ تغییر صورت حسنای انسانی است که از سوی خداوند متعال با وصف «احسن تقویم »؛ (1)یعنی بهترین صورت و نظام از آن یاد شده است و در اثر مسخ به

شکل حیوانی زشت و کریه متحوّل می گردد. (2)مرحوم سیّد اسماعیل طبرسی نوری با

نقل برخی احادیث نوشته است : از این اخبار استفاده می شود که حقیقت انسانی ، از مسخ شدگان گرفته نمی شود و فهم و شعور و ادراک آنان باقی می ماند. (3)

2. حشر انسان و زنده شدن او، برگشت روح هر انسان به ابدان عنصری همان است نه غیر آن .

3. تناسخ در عالم ذرّ نیز منتفی است ، چون هر بدنی روح خود را دارد و هر روحی بدن خود را. مشخصه های انسان در عوالم پیشین و دنیا محفوظ است و ابدان ذرّی عینآ در ابدان دنیوی موجود هستند. این کیان و شخصیّت انسان ، در زنده شدن در عالم آخرت نیز باقی خواهند ماند. (4)

4. امامان شیعه از تناسخیان به سختی انتقاد فرموده اند. از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت است که فرمود: تناسخیان راه دین را وا نهاده اند و گمراهی و ضلالت را برای خویشتن آراسته اند و به شهوات روی آورده اند. نیز در مورد عقیده آنان ، از جمله به تعلّق ارواح از قالبی به قالب دیگر اشاره فرمودند. (5)از حضرت رضا (علیه السلام) در مورد اعتقاد به

تناسخ پرسیده شد. در پاسخ فرمود: هر کس به تناسخ معتقد باشد، کافر است . (6)

ص: 74

یک نظام علمی حیرت آور، برخوردار است و با پیشرفت دانش و فناوری جدید، هر روز ابعاد دیگری از آن کشف می شود. به ویژه توسعه و گسترش تحقیقات علوم زیستی ، شناخت بیشتر از سلّول های بنیادی و ژن ها و ساختمان آنها و محفظه بایگانی جزئیات اجزا و اعضای بدن را فراهم آورده و تصویر حیات دوباره انسان پس از مرگ را آسان کرده است .

یکی از مشهورترین شبهات پیرامون معاد جسمانی ، شبهه آکل و مأکول است . خلاصه این شبهه این است که : در نظام موجود دنیایی ، اجزای بدن انسانی ، جزء بدن انسان دیگر می شود، چه به صورت مستقیم یا غیرمستقیم . و از راه تغذیه و در حقیقت اختلاط به وجود می آید. با در نظر گرفتن عملکرد انسانها که متفاوت است و نیک و بد و متوسّط دارد، به هنگام بازگشت روح به بدن ، این اجزاء جزء کدامیک از بدن ها خواهد بود؟

صاحب نظران مسائل کلامی و اعتقادی از دیرباز تاکنون کوشیده اند که پاسخهایی در برابر این شبهه عرضه دارند. این مهمّ به صورت چند طرح در مسائل کلامی و اعتقادی مطرح شده و توانسته است بخشی از ابهامات را بزداید. شرح و بررسی این طرح ها، اتقان ، جامعیت و درستی کامل آنها نیازمند پژوهش و بررسی دقیق است .

امّا به گواهی عقل و دین ، مهمّترین و گویاترین و کامل ترین برهان بر پاسخ این شبهه ، دانش و قدرت نامحدود خداوند است . همان سان که انسان _ این موجود پیچیده _ را در مرحله نخست و بدون سابقه و نمونه پیشین پدید آورد، می تواند به راحتی پس از مرگ زنده کند.

روایت شده است که زندیقی از امام جعفر صادق (علیه السلام) پرسید که چگونه روح برانگیخته می شود، در حالی که بدن پوسیده شده و اعضای آن پراکنده می شود و عضوی در سرزمینی طعمه درندگان می شود و عضوی دیگر از سوی حشرات دریده می شود، عضوی هم خاک شده و همراه گِل در دیوار قرار می گیرد؟!

آن حضرت نخست به صورت کلّی پاسخ داد: خدایی که ابتدا بدون مادّه و نقشه

ص: 75

پیشین ، آن بدن و اعضا را آفریده ؛ قادر است که دوباره آنها را جمع و زنده کند. سپس فرمود: همه اجزای مردگان در دل زمین محفوظ است و خداوند متعال از همه آن ذرّات آگاه است . و خاک مردگان در زمین مانند خاک طلا در میان خاک های دیگر است . هرگاه خداوند بخواهد مردگان را زنده کند، به اراده او باران بر زمین می بارد و خاک های زمینی را سخت در هم می آمیزد همانند به هم خوردن مشک . در این هنگام خاک بشر از دیگر خاک ها جدا می شود، مانند جدا شدن طلا از خاک به هنگامی که با آب شسته می شود، و مانند جدا شدن کره از شیر هنگامی که مشک به هم زده می شود. پس خاک هر بدنی جمع می شود و به اذن خدا به شکل پیشین خود باز می گردد و روح در آن داخل می شود. آنگاه وقتی کامل شد، چیزی از خودش را ناآشنا نمی یابد. (1)

ص: 76

و زنده خواهند شد. به نظر این گروه ، موضوع اعاده معدوم ربطی به معاد ندارد. امّا عدّه ای دیگر با تأکید بر برخی براهین استدلالی و نصوص دینی بر این باورند که با مرگ ، فنا و نیستی مطلق رخ خواهد داد و با قدرت مطلق خداوند، مردگان آفرینشی دوباره خواهند یافت بسان آفرینش نخست که مسبوق به عدم است و در حقیقت اعاده معدوم روی خواهد داد.

امّا در زنده شدن مردگان ، تفاوتی نمی کند که فنای مطلق روی دهد یا موادّ بدن باقی مانده باشد؛ بلکه هرکدام باشد تردیدی نیست که خداوند بزرگ ، انسان را پس از زوال و متلاشی شدن دوباره خواهد آفرید و زندگی نوین و پایداری به وی خواهد بخشید.

ص: 77

ص: 78

ص: 79

نبود، چه در مرتبه الوهیت و چه در مرتبه مخلوقات _ نفی معیّت عرضی و طولی _، آنگاه خداوند متعال موجودات را پدید آورد.

ص: 80

و اَشکال شود، در نتیجه دچار انحلال مشخصّات می شود. و آنچه از او می ماند همان مادّه اوّلیّه که موسوم به «ماء» است . (1)

ص: 81

در تفسیر این آیات شریفه روایت مفصّلی از امام محمّدباقر (علیه السلام) (1)نقل شده است که

خلقت ابدان و ارواح ائمّه (علیهم السلام) و شیعیان از علّیّین است و دشمنان ائمّه (علیهم السلام) و پیروانشان از سجّین آفریده شده اند.

از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل شده است  :

انّ الله خلقنا من علّیّین و خلق ارواحنا من فوق ذلک و خلق ارواح شیعتنا من علّیّین وخلق اجسادهم من دون ذلک ، فمن أجل ذلک القرابة بیننا وبینهم و قلوبهم تحنّ إلینا؛ (2)

به راستی خدا ما را از علّیّین آفریده و ارواح ما را از مرتبه بالای آن آفریده و ارواح شیعیان ما را از علّیّین آفریده و بدن آنها را از مرتبه پایین آن آفریده ، از این جهت میان ما و آنان خویشی و نزدیکی است و دل های آنها به سوی ما مشتاقند.

در تفسیر آیات مذکور از سوره مبارکه المطفّفین گفته شده است : که سجّین و علّیّین ، مادّه آفرینش دوزخ و بهشت و دوزخیان و بهشتیان است . همچنین دو واژه سجّین و علّیّین بر خود دوزخ و جنّت هم گفته می شود. (3)

از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت شده است  :

انّ الله خلق المؤمن من طینة الجنّة . و خلق الناصب من طینة النار؛ (4)

به راستی خدا مؤمن را از طینت بهشت آفرید و ناصبی را از طینت آتش .

ص: 82

پس از آن ارواح و ابدان مؤمنان و هر آنچه را که شایسته آن هاست _ از بهشت و نعمت هایش _از علّیّین آفرید، و ابدان و ارواح کافران و هر آنچه را که شایسته آن هاست _ از آتش وعذاب های جهنّم _ از سجّین خلق نمود. (1)

گفته شده است : علّیّین و سجّین هرکدام مراتب و درجاتی دارند که ارواح و ابدان انسان های مطیع و عاصی _ با تفاوتی که در مراتب اطاعت و عصیان داشتند _ از آن آفریده شده اند. بر این اساس ، ارواح نیکان ، از علّیّین و بدکاران از سجّین ، با مراتب و درجات متفاوت خلق شده اند. این قانون در خلقت بدن های نیکان و بدان نیز جاری است ، با این تفاوت که ابدان خالص نیستند؛ یعنی بدن نیکان _ با وجود این که از علّیّین آفریده شده _ اجزایی از عالم سجّین نیز با آن مخلوط شده است . و بالعکس اجزایی از عالم علّیّین در ابدان بدکاران مخلوط شده است . (2)

ص: 83

ص: 84

در مورد آن ، از حدّ تواتر گدشته است و پس از حذف مکرّرات و متشابهات ، به  113 روایت می رسد. (1)

در این جا مناسب است به یکی از شواهد روایی عوالم پیشین اشاره شود و آن روایت مسعودی مورّخ شهیر قرن چهارم است که خطبه ای از امیرمؤمنان (علیه السلام) را در فصول آغازین کتاب مشهورش مروج الذهب نقل می کند. این خطبه ، حاوی مطالبی در پیدایش جهان و مبدأ هستی ، معرفت خداوند متعال و یگانگی وی ، جایگاه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) وامامان معصوم (علیهم السلام) به هنگام آفرینش موجودات و عالم ذرّ و در این جهان ، ختم حجّت ها به رهاننده امّت و نهایت نور و مصدر امور حضرت مهدی «عج » است . و در مورد عالم ذرّ به صراحت می فرماید :

... فَصَل محمّداً (صلی الله علیه و آله) فی طاهر القنوات ، فدعا الناس ظاهراً وباطناً، وندبهم سِرّاً وإعلاناً، واستدعی التنبیه علی العهد الذی قَدَّمه إلی الذَّرِّ قبل النسل ؛ (2)

تا اینکه محمّد (صلی الله علیه و آله) را از اصلاب پاک بیرون آورد. پس مردم را در ظاهر و باطن و پنهانی و آشکار [به سوی خدا] فراخواند و از او خواست مردم را بر عهدی که در عالم ذرّ پیش از نسل تقدیم داشته بود متنبّه کند.

گفتیم که عوالم پیشین ، مادّی است و همه اجزای آن از مادّه اوّلیّه خلقت «ماء بسیط » آفریده شدند. هم ارواح و هم ابدان، همه مادّی هستند گرچه از نظر ترکیب وسادگی، متفاوتند.

ص: 85

ذرّات پراکنده از گِل آفریده شدند و مورد آزمون الهی قرار گرفتند و اصحاب یمین و اصحاب شمال ، نیکان و بدان مشخص شدند، هرچند فرصت آزمون دیگر برای اصحاب شمال ، از سوی خداوند مهربان وجود دارد. (1)

عالم طینت پیش از خلقت حضرت آدم بوده است و خداوند متعال آنگاه که آن ذرّات پراکنده را دوباره به صورت گِل درآورد، حضرت آدم را از آن آفرید. (2)

در منابع حدیثی به عالمی به نام «عالم ذرّ اوّل » اشاره شده است که احتمال دارد مراد از آن ، همان عالم طینت باشد. (3)

ص: 86

نمود که روح مادّی و جسم لطیف و حقیقت حیات ، امری غیر از مادّه و روح است . (1)

حیات در شمار آفریده های خدای متعال است . برخی آن را مخلوقاتی همانند عقل و علم دانسته اند.

ص: 87

عالم ذرّ به عالم میثاق ، عهد و الست نیز نامبردار است . این اوصاف به جهت اخذ پیمان و مورد خطاب قرار گرفتن انسانها با واژه «الست » در عالم ذرّ است .

ص: 88

«خلقت حوّا از مازاد گل حضرت آدم » _ که از دلالت روشن و بیان صریح برخوردار است _ اخذ شود. (1)

ص: 89

ص: 90

حقیقت انسان را تشکیل می دهند. (1)روح و بدن هردو، مهمّ و اثرگذارند. به خلاف

برخی از نحله های فلسفی یونان گرا، که حقیقت انسان را تنها روح پنداشته اند. (2)امّا

عقل ، نوری خارج از حقیقت انسان است که از آن بهره مند می شود.

ص: 91

الذّاتیّة ، و مکارم الأخلاقِ وَ مَحاسِنُها، و مَساوی الأعمال و رذائلُها؛ (1)

«عقل » در کتاب و سنت ، همان نور آشکاری است که خداوند سبحان به ارواح انسانها عطا کرده است . عقل ذاتآ ظاهر است و ظاهرکننده چیزهای دیگر است . حجّت الهی است و ذاتآ عصمت دارد و خطا بر او محال است . عقل ، اساس حجّت بودن هر حجّتی است و ملاک تکلیف و پاداش و کیفر است . ایمان به خدا و آنچه بر آن مترتّب می شود، تصدیق پیامبران و اعتقاد به آنها، به واسطه عقل ، واجب می شود. و با عقل ، حق از باطل ، و شرّ از خیر و هدایت از گمراهی تمییز داده می شوند. همچنین حسن و قبح اعمال و برتری و پستی و واجب ها و حرام های بدیهی ذاتی عقلی ، اخلاق والا و خوب و کارهای بد و پست به وسیله عقل شناخته می شود.

علم حقیقی نیز در شمار مخلوقات غیرمادّی است که خارج از حقیقت انسان است و خداوند متعال به بندگان خویش افاضه می فرماید و آنان در مراتب و درجات مختلف آن را دریافت می کنند. عقل و علم ، هر دو دارای عصمت و عاری از خطا و برخوردار از کشف ذاتی هستند و تفاوت آنها به حسب متعلَّق (معقول ، معلوم ) آنهاست . در عقل بازدارندگی ، یا ترغیب و تشویق به انجام کارهای راجح یا مرجوح ، مورد عنایت است ، ولی متعلّق علم حقیقی فاقد چنین عنایتی است . همانند این قاعده عقلی : اجتماع نقیضین و ارتفاع آن دو محال است . (2)

یکی دیگر از ویژگی های مهمّ عقل ، مراتب درجات و شدّت و ضعف آن است . گفته شده است : مراتب عقل و ادراک و شعور مختلف است و اوّل مرتبه آن «روح الحیات » است که در رحم مادر عطا می شود. (3)مباحث معرفت شناسی و

وجودشناسیِ عقل و علم دامنه ای گسترده دارد و با مبحث انسان شناسی نیز در ارتباط

است . در این جا به ضرورت و در راستای شناخت حقیقت انسان و ابعاد وجودیش

ص: 92

اشاره ای کوتاه به آنها گردید. و روشن شد که علم و عقل ، حقیقتی بیرون از انسان است و به ارواح افاضه می شود و غیر از ارواح است .

ص: 93

مهمترین اختلاف پیرامون روح ، در مجرّد و مادّی بودن آن است . اعتقاد به تجرّد روح ، دیدگاه بیشتر فلاسفه و برخی از متکلّمان است . (1)امّا بسیاری از علما و متکلّمان

سنّی ، تجرّد روح را نفی کرده و این نفی را به جمهور و اکثریّت نسبت داده اند. همانند فخر رازی ، تفتازانی و ایجی . (2)در بررسی آرای متکلّمان شیعه روشن می شود که

شماری از صاحب نظران مباحث اعتقادی با الهام از متون دینی ، روح را جسم لطیف و مادّی می دانند چنانکه سیّداسماعیل طبرسی نوری دانشمند بزرگ کلامی سده 13 و 14 هجری نوشته است  :

نفس از اجسام لطیفه ربّانیه است که صادر از عالم امر است ، و متصرّف در بدن است به تصرف تدبیر، چنانکه قول اکثر محقّقین از علمای متشرعین _ از اهل اسلام و غیر هم _ می باشد. (3)

شیخ مجتبی قزوینی گوید :

از روایات ، ظاهر و روشن است که روح انسان غیر علم و عقل و بدن است و جسمی رقیق و لطیف که غیر اجسام محسوسه ما است . (4)

پیشتر گفته شد که تمامی مخلوقات مادّی _ از جمله روح _ در عالم ارواح و پیش از ابدان ذرّی ، از ماده اوّلیّه خلقت «ماء بسیط » آفریده شده اند. طبرسی نوری گوید : ظواهر اخبار طینت _ که قریب به حد تواتر، بلکه فوق تواتر است _ به صراحت دلالت می کند که نفوس قدسی انبیاء و مؤمنان ، از مازاد طینت آفرینش محمّد و آل محمّد صلوات الله علیهم اجمعین آفریده شده اند، و نفوس شریره دشمنان ایشان ، از «سجّین » و «حماء مسنون » خلق شده اند. (5)

ص: 94

ص: 95

پس ترکیب روح و بدن ، امتزاجی و اختلاطی نیست ، بلکه ترکیبی انضمامی است . یعنی وقتی این دو باهم ترکیب می شوند و در کنار هم قرار می گیرند، انسان تحقّق می یابد. و با جدایی آنها از همدیگر، انسان بودن انسان نیز از میان می رود. بنابراین کارهایی که از انسان سر می زند محصول روح و بدن است . (1)

از امام زین العابدین (علیه السلام) نقل شده است  :

فَالرَّوحُ بِغَیْرِ جَسَدٍ لا یَحُسُّ ، و الْجَسَدُ بِغَیْرِ روحٍ صُورَةٌ لا حَرَاکَ بِهَا. فَإِذَا اجْتَمَعَا قَوِیاَ وَ صَلُحَا؛ (2)

پس روح بدون بدن درک نمی کند و بدن بدون روح ، شکلی فاقد حرکت است . هنگامی که این دو باهم شوند، نیرومند و شایسته می گردند.

ص: 96

بدن ذرّی است . و اختلاف ها به عوارض رخدادهای غیرمرتبط به اجزای اصلیّه می باشد. امّا در روح و ذرّات اصلیّه بدن ذرّی ، تغییری حاصل نمی شود. و تغییرات ، منحصر در صفات و کمال و عوارض پیش آمده ضروری و غیرضروری این جهان است . (1) »

نیز گفته شده است : بدن های ذرّی دارای روح هستند و در عالم ذرّ، به آن ها عقل و امری که شایسته تکلیف باشد عنایت شده ، سپس علم و عقل را از آنان گرفته اند. این روح را «روح قدیمه » می خوانند. و روحی که در رحم پس از چهار ماه دمیده می شود، روح الحیات و روح العقل است . خداوند متعال دوباره در این جهان به انسان عقل و شعور عطا فرموده است . مراتب عقل و ادراک و شعور، مختلف است و اوّل مرتبه آن ، روح الحیات است که در رحم عطا می شود. (2)

بنابر آنچه نقل شد، «روح قدیمه » همان روح مخلوق مادّی در عالم پیشین است که از مادّه اوّلیّه خلقت آفریده شده است . و «روح الحیات » و «روح العقل » که در چهار ماهگی جنین عطا می شود، غیرمادّی و از سنخ روح نیست .

ص: 97

به این حقیقت اشاره فرمود :

و أحاط الناس بأمیرالمؤمنین علیه السلام و هو فی محرابه یشّد الضربة و یأخذ التراب و یضعه علیها. ثم تلا قوله تعالی : (مِنْهَا خَلَقْنَاکُمْ وَفِیهَا نُعِیدُکُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُکُمْ تَارَةً أُخْرَی ) (1) ؛ (2)

مردم پیرامون امیرمؤمنان (علیه السلام) حلقه زده بودند و آن حضرت در محرابش بود. زخم را می بست و خاک را برمی داشت و بر محلّ زخم می ریخت سپس سخن پروردگار متعال را خواند: ما شما را از آن (زمین ) آفریدیم ؛ و در آن باز می گردانیم ؛ و بار دیگر (در قیامت ) شما را از آن بیرون می آوریم .

ص: 98

در جایگاهی استوار قرار دادیم ؛ سپس نطفه را به صورت علقه ، و علقه را به صورت مضغه ، و مضغه را به صورت استخوان هایی درآوردیم ؛ و بر استخوان ها گوشت پوشاندیم ؛ سپس خلقی دیگرش کردیم ، پس مبارک است خداوند که بهترین آفرینندگان است .

قرآن کریم در آیه ای دیگر با اشاره بیشتر به مراحل پیشگفته در آفرینش انسان ، به بیان مراحل دیگری از سیر زندگی تکاملی وی در این جهان و تا مرگ را بیان کرده است  :

(وَنُقِرُّ فِی الأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی ، ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلا، ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ . وَمِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی وَمِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلَی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلاَ یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئًا)؛ (1)

و آنچه را اراده می کنیم تا مدّتی معین در رحم ها قرار می دهیم آنگاه شما را (به صورت ) کودک بیرون می آوریم سپس (حیات شما را ادامه می دهیم ) تا به حد رشدتان برسید و برخی از شما (زودرس ) می میرند و برخی از شما به غایت پیری می رسند به گونه ای که پس از دانستن (بسی چیزها) چیزی نمی دانند.

در این آیه شریفه ، به مراتب دوران طفولیّت ، رشد و بلوغ ، مرگِ پیش از پیری برخی و دوران پیری و فرتوتی و پایان زندگی انسان اشاره شده است .

ص: 99

ص: 100

آنان یا تجارت تاجران می بینیم . امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می فرماید :

من زرع شیئاً حصده ؛ (1)

هر کسی چیزی بکارد، نتیجه آن را درو خواهد کرد.

الأعمالُ فی الدنیا تِجارةُ الآخرة ؛ (2)

کردارهای در دنیا تجارتی بر آخرت است .

فی الدنیا عملٌ و لاحساب _ فی الاخرةِ حسابٌ و لا عمل ؛ (3)

دنیا محلّ کردار است نه حسابرسی _ آخرت جایگاه حسابرسی است نه عمل .

تبیین حیات دنیوی و اخروی و سنجش میان این دو، نیازمند شناختی درست و بررسی متعادل پیرامون آنهاست ، چنانکه عدم شناخت و ارزیابی صحیح موجب خسران و تیره بختی و چه بسا هلاک ابدی می گردد.

در جهان شناسی اسلامی ، نگاهی متعادل به دنیا و آخرت وجود دارد. در این جهان شناسی ، دنیا و آخرت ، حقایق متفاوت دارند. جهان آخرت ، ابدی و همیشگی و دنیا محدود و فانی شونده است . دو حقیقت _ پایا و میرا یکسان نیستند. امّا با این همه ، نقش دنیا با ماهیّتی دوگانه و متضادّ در تعیین سرنوشت انسان تعیین کننده و مهمّ است . برخی ، از این نقش دوگانه با نام «دنیای ملعون » و «دنیای بلاغ » یاد کرده اند، (4)

که درحقیقت دو تصویر زشت و نیکو از این گذرگاه پرخطر است .

ص: 101

دل بسته و از پاکی و سعادت و جهان آخرت و رضای خداوند متعال روی گردانیده اند. خداوند بزرگ در قرآن فرموده است  :

(بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا * وَالآخِرَةُ خَیْرٌ وَأَبْقَی )؛ (1)

لیکن شما زندگی دنیا را بر می گزینید؛ با آن که آخرت بهتر و پایدارتر است .

در تفسیر این آیات گفته شده است : مقایسه میان دو سرای زوال پذیر و جاویدان _که یکی راه است و دیگری هدف _ درست نیست . بلکه این آیات کریمه ، در مقام سرزنش و توبیخ کسانی است که از رستگاری و پاکی روی گردانیده و به زخارف دنیوی روی آورده و آن را در برابر رضای خداوند سبحان و جهان آخرت انتخاب کرده اند. (2)

در روایات بسیاری نیز دنیا مورد مذمّت و نکوهش واقع شده است . امیرمؤمنان علی (علیه السلام) با بیانی شیوا انسان را از فریب دنیا بر حذر می دارد. از جمله می فرماید :

لا تدوم حبرتها و لاتؤمن فجعتها، غرارة ضرارة ، حائلة زائلة ، نافدة

بائدة ؛؛ (3)

شادمانی و نعمت آن پایدار نیست ؛ از دردها و مشکلات آن ایمن نتوان بود. سخت فریبنده و زیانبار است . متغیر و زوال پذیر فناپذیر و نابودشدنی است .

الدنیا تَغُرُّ و تَضُّر و تَمُرّ؛ (4)

دنیا می فریبد و زیان می رساند و می گذرد.

عَبْدُ الدُنیا مُؤبَّدُ الفِتْنَة وَ الْبَلاء؛ (5)

فتنه و بلای برده دنیا پایدار است .

ص: 102

می توان گفت : دنیای ملعون ، همان دنیایی است که بسیاری از انسان های غافل یا پست ، در فرازهای زندگی خود بر می گزینند؛ آنها که در هنگام روبرو شدن با خواهش های نفسانی در مورد پذیرش حق و طرد باطل ، مقام و ریاست ، مال و ثروت یا شهوت و بی بندباری ، خدا را از یاد می برند، و مرتکب کردارهای ناشایست می گردند، به جبهه باطل می پیوندند و در منجلاب تاریکی ها فرو می غلطند. روشن است که خیل گمراهان و دلبستگان به دنیا، همگی از جرمی یکسان برخوردار نیستند. برخی با فضل و عنایت خداوندی و توجّه اولیای معصوم الهی می توانند از خطر هلاکت نجات یابند و از دنیای ملعون فاصله گیرند، امّا برخی به خاطر رسوخ اعمال مجرمانه و شدّت تباهی ، به صفوف زیان کاران ابدی می پیوندند.

ص: 103

النَّارِ * أُوْلَئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ )؛ (1)

و برخی از آنها می گویند: پروردگارا به ما در دنیا نیکی عطا کن و در آخرت نیز نیکی مرحمت فرما؛ و ما را از عذاب آتش نگاه دار. آنان از آنچه به دست آورده اند نصیبی دارند، و خداوند سریع الحساب است .

پس باید توجّه کرد که هشدار در دوری از «دنیای ملعون »، به معنی گوشه نشینی وانزوا و سستی و تنبلی نیست . بلکه توجّه به استفاده از دنیا در چارچوب قانونی ومشروع است . در این چارچوب ، تلاش و کوشش و ترقّی همه جانبه مادّی و معنوی دنیایی ، خود یک ارزش به شمار می رود، راهی است در بهره مندیِ بهتر از «دنیای بلاغ » و نزدیک تر شدن به نظام آرمانی دین حق . چنانکه در خطبه ای از امیرمؤمنان

علی (علیه السلام) _که مسعودی مورّخ شهیر _ نقل کرده است ، حضرت مهدی «عج »

رهایی بخش امّت و واپسین نور از انوار مقّدس الهی شمرده شده است . (2)امامی که

با دولت کریمه خود زیباترین مدینه فاضله آرمانی این جهانی و دنیای حسنه را برپا خواهدکرد.

ص: 104

الْجَزَاءَ الأَوْفَی )؛ (1)

و این که برای انسان بهره ای جز تلاش او نیست . و این که کوشش او به زودی دیده می شود سپس هرچه تمامتر وی را پاداش دهند.

(یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الإِنسَانُ مَا سَعَی )؛ (2)

روزی که انسان تلاشهای خود را به یاد می آورد.

بر طبق این آیه شریفه ، جایگاه تلاش و عمل انسان در عالم دنیاست . و در روز هولناک قیامت ، انسان هر آنچه را که در دنیا انجام داده است به یاد می آورد. (3)

نیز خداوند متعال در قرآن مجید فرموده است  :

(وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ * لِسَعْیِهَا رَاضِیَةٌ * فِی جَنَّةٍ عَالِیَةٍ )؛ (4)

چهره هایی در آن روز شادابند، از کوشش خود خوشنودند، در بهشت برین اند.

در تفسیر آیه شریفه «لسعیها راضیه » آمده است : تلاش و کوشش و تحمّل سختی های انسان در کارهای شایسته ، موجب فلاح و رستگاری او شده است . و ظاهر آن است که مراد، حصول نتایج کوشش های انسان و ثمره گوارا و مبارک آن است که بهشت و کرامت و رضوان خدا می باشد. (5)

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرموده است  :

فتزودوا من ایّام الفناء لایّام البقاء؛ (6)

از روزگار فانی برای جهان باقی توشه برگیرید.

ص: 105

انّما الدنیا دار مجاز و الآخرة دار قرار، فخذوا من ممّرکم لمقرّکم ؛ (1)

دنیا سرای گذر است و آخرت جایگاه ماندگاری . از گذرگاهتان برای محل قرارتان توشه برگیرید.

ما اعظم المصیبة فی الدنیا مع عظم الفاقة غداً؛ (2)

چه مصیبت بزرگی است در دنیا، با وجود تهیدستی بزرگ فردا (آخرت ).

ص: 106

سعادت جاودانی و دست یابی به جایگاه امن و راحت است . (1)

نیز امیرمؤمنان علی (علیه السلام) دنیاگرایی (مذموم ) را نفی کرده و بهای انسان را بهشت دانسته و هشدار داده است که به غیر آن فروخته نشود :

الا حرٌ یَدع هذه اللماظة لأهلها؟ إنّه لیس لأنفسکم ثَمنٌ إلّا الجنّة ، فلا تبیعوها إلّا بها، (2)

آیا آزادمردی نیست که این ته مانده طعام در دهان (دنیای پست ) را برای اهلش رها کند؟ برای نَفْسهای شما بهایی جز بهشت نمی باشد پس آنها را جز با آن بها نفروشید.

این سخن گهربار تأکیدی بر دوری از مفاسد دنیا، پاسداری از دام های گمراه کننده در رسیدن به بهشت موعود الهی است و هشدار نسبت به ارزان فروشی انسان ، غبن و زیان و خسران همیشگی در معامله بزرگ زندگی جاوید است .

ص: 107

ص: 108

ص: 109

ص: 110

از حضرت رضا (علیه السلام) روایت شده است که آن حضرت از سه موضع به عنوان وحشتناک ترین مواضع حیات انسان نامبرده است : لحظه تولّد؛ روزی که می میرد و در آن حال ، آخرت و اهل آن را می بینید؛ روزی که برانگیخته می شود و احکامی را می بیند که در دنیا ندیده بود. (1)

ص: 111

مرا به دنیا بازگردانید تا خانواده ام را خبر کنم از آنچه دیده ام . به او گفته می شود: نمی توانی برگردی . (1)

ص: 112

امام محمّد باقر (علیه السلام) در مورد آیه (وَقِیلَ مَنْ رَاقٍ ) فرمود: آن زمانی که مرگ فرزند آدم فرا رسد گوید: طبیبی هست ؟ و در مورد آیه (وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ ) فرمود: یقین کرد به جدایی از دوستان . (1)

در برابر این سختی های جدایی ، برای مؤمنان الطاف و کرامت هایی درنظر گرفته شده است . حضرت صادق (علیه السلام) از امام سجّاد روایت کرده است  :

خداوند متعال زمانی که اجل کسی رسید، آن را به تأخیر نمی اندازد و در برابر کراهت مؤمن از مرگ ، دو گل ازبهشت برای وی می فرستد به نامهای «مسخیّه » و «منسیّه » که اوّلی موجب بی رغبتی مؤمن به مال دنیا و دومی فراموشی امر دنیا می شود. (2)

ص: 113

امام صادق (علیه السلام) به سدیر فرمود :

مؤمن خروج روحش را احساس نمی کند و کلامش را به این آیات شریفه مستند فرمود. (1)

نیز در احادیث معصومان آمده است  :

فرشته مرگ با روی گشاده و چهره نورانی و زیبا با انسان مؤمن روبرو می شود. (2)

مؤمن خروج روحش را احساس نمی کند. (3)

ملک الموت به هنگام مرگ مؤمن در برابر وی همچون برده ای گوش به فرمان صاحب برده است . (4)

مرگ نسبت به مؤمن ، همچون خوشبوترین عطری است که آن را می بوید و از بوی آن حالتی خواب آلود به وی دست می دهد به گونه ای که تمام رنج و دردش برطرف می شود و برای کافر همانند گزیدن افعی ها و نیش عقرب ها یا شدیدتر

از آن است . (5)

با وجود شمول لطف و کرامت خداوندی برای مؤمنان ، احتضار همه افراد یکسان نیست . در حدیثی از امام جعفر صادق (علیه السلام) با اشاره به قبض روح مؤمن به بهترین صورت آمده است  :

پس مردم می گویند مرگ برای فلانی چقدر سخت بود. در حالی که طولانی شدن جان دادن آن مؤمن به جهت آسان نمودن _ به صورت تدریجی و آرام آرام _ قبض روح اوست. (6)

ص: 114

در حدیثی دیگر از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل شده است  :

راحت جان دادنِ مؤمن ، پاداش عاجل اوست . و سخت جان دادنش برای پاک کردن وی از گناهان است تا پاک و پاکیزه وارد آخرت شود و مستحقّ ثواب ابدی گردد، زیرا برای رسیدن به این پاداش مانعی جز گناهانش

وجود ندارد. (1)

ص: 115

شد _ گفته شده است : این آیه اشاره به احوال محتضر کافر است که روح وی به سختی قبض خواهدشد و دچار شداید دیگر هم خواهدشد. (1)در این راستا از پیامبر گرامی

اسلام روایت شده است  :

اِنَّ ملک الموت إذا نزل لیقبض روح الفاجر نزل معه بسفّودٍ من نار فینزع روحه به فتصیح جهنّم ؛ (2)

هنگامی که ملک الموت برای قبض روح فاجر فرود می آید، با او سیخ های آتشین فرود می آید. با آن روح فاجر را می کَنَد، آنگاه جهنّم فریاد برمی آورد.

حضرت صادق (علیه السلام) در مورد جان کندن کافران فرموده است  :

راحت جان دادن کافر، پاداش کارهای نیک او در دنیا است تا وارد

آخرت شود. در حالی که برای او چیزی جز موجب عذاب نیست . و سخت جان دادن کافر در این جا، آغاز عذاب خداوندی برای اوست پس از اتمام پاداش کارهای نیکش . و همه اینها بیانگر آن است که خداوند، عادل است وستم نمی کند. (3)

ص: 116

سیّداسماعیل نوری طبرسی ؛ از متکلّمان شیعی با تأکید بر کثرت روایات حضور امیرمؤمنان (علیه السلام) بر بالین محتضر نوشته است  :

روایات کثیری ویژه حضور امیرمؤمنان (علیه السلام) در نزد هر محتضری چه مؤمن چه منافق وجود دارد. حضور آن بزرگوار برای مؤمن نعمت و راحت است و برای غیر مؤمن عذاب و نقمت است. (1)

شیخ مفید متکلّم مشهور شیعه نوشته است  :

امامیّه اجماع نموده اند بر اعتقاد به این حقیقت که محتضر، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وامیرمؤمنان (علیه السلام) را به هنگام مرگ می بیند. اخبار متواتر امامان راستین بر آن رسیده است و سخن امیرمؤمنان (علیه السلام) به حارث همدانی در این موضوع آمده است : هر که می میرد _ خواه مؤمن باشد یا منافق _ مرا رو در رو می بیند...! (2)

خداوند متعال در قرآن مجید فرموده است  :

(الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ لاَ تَبْدِیلَ لِکَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ )؛ (3)

همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند، در زندگانی دنیا و در آخرت ، مژده برای آنان است ، کلمات خدا را دگرگونی نیست . این همان کامیابی بزرگ است .

(إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمْ الْمَلاَئِکَةُ أَلاَّ تَخَافُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ )؛ (4)

کسانی که گفتند پروردگار ما خداست ، سپس پایداری کردند، فرشتگان بر آنان فرود آیند که بیم مدارید و اندوه نخورید، و مژده باد شما را به بهشتی که وعده یافته بودید.

ص: 117

در تفسیر دو آیه نخست (سوره یونس )، روایات زیادی آمده است که جایگاه این بشارت در موقف احتضار است . رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امیرمؤمنان (علیه السلام)، نزد محتضر حاضر می شوند و او را بشارتی می دهند که موجب روشنایی چشمش گردد. در تفسیر آیه دوم (سوره فصّلت ) عدّه ای از روایات بیان گر نزول ملائکه در موقف احتضار است . در روایتی از امام محمّد باقر (علیه السلام) موقف نزول فرشتگان به هنگام مرگ و روز قیامت ذکر شده است . (1)

ص: 118

ص: 119

انسان سلب می کند، و زندگی این جهانی و آمال و آرزوهای وی را به پایان می رساند. از آن پس سفر پر فراز و نشیب آخرت با ورود به عالم برزخ آغاز می شود و تا روز قیامت تداوم می یابد. امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرموده است  :

الموت باب الاخرة ؛ (1)

مرگ دروازه آخرت است .

و مابین احدکم و بین الجنّة والنار الّا الموت أن ینزل به ؛ (2)

فاصله میان هر کدام از شما با بهشت یا دوزخ ، بیش از فرا رسیدن مرگ نیست .

ص: 120

عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْسِلُ الأُخْرَی إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی )؛ (1)

خداوند، ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند و ارواحی را که نمرده اند نیز به هنگام خواب می گیرد؛ سپس ارواح کسانی که فرمان مرگشان صادر کرده نگه می دارد و ارواح دیگری را بازمی گرداند تا سرآمدی معین .

مطابق کلام الهی ، در مرگ و خواب ، روح از بدن خارج می شود. روحی که در خواب از بدن شخصی خارج می شود، اگر قضای الهی بر مردن وی جاری شده باشد، نگه داشته می شود و گرنه رها می شود.

ص: 121

از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) روایت شده است  :

الموت یأتی علی کلّ حی ؛ (1)

مرگ ، تمام زندگان را درخواهد یافت .

غایة الحیاةِ الموت ؛ (2)

نهایت زندگی مرگ است .

و بالموت تختم الدنیا؛ (3)

با مرگ دنیا پایان می یابد.

نیز امیرمؤمنان (علیه السلام) در نامه ای به محمّدبن ابی بکر نوشته است  :

و انتم طرداء الموت ، إن اقمتم له اخذکم ، و أن فررتم منه ادرککم ، و هو الزم لکم من ظلّکم . الموت معقود بنواصیکم ؛ (4)

شما تبعیدشدگان مرگید! اگر بایستید دستگیرتان خواهد کرد، و اگر از آن بگریزید، به شما خواهد رسید. مرگ با شما همراه تر از سایه شما است و در پیشانی شما مهر مرگ زده شده است .

سالار شهیدان امام حسین (علیه السلام) در شب عاشورا به خواهر گرامیش حضرت زینب  (علیها السلام) فرمود :

و اعلمی أنّ اهل الارض یموتون و أهل السماء لایبقون و أنّ کلّ شیءٍ هالک إلّا وجه الله تعالی ؛ (5)

بدان که اهل زمین خواهند مرد و اهل آسمان نیز باقی نمی مانند. و همه چیز جز وجه خدای تعالی از بین خواهد رفت .

ص: 122

ص: 123

حضرت امام محمّد باقر (علیه السلام) در مورد مرگ فرموده است  :

هو النوم الذی یأتیکم کلّ لیلة إلّا إنّه طویلٌ مدّته لا یُنْتَبَهُ منه إلّا یوم القیامة ؛ (1)

مرگ همان خواب است که هر شب شما را فرا می گیرد جز این که مدّت آن طولانی است . کسی از آن بیدار نمی شود جز در قیامت .

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) هر گاه از خواب بیدار می شد، می فرمود :

الحمدلله الذی احیانی بعد ما اماتنی و الیه النشور؛ (2)

ستایش خداوند را که زنده کرد مرا پس از آن که میراند و بازگشت به سوی اوست .

آن حضرت در روایتی دیگر، خواب و بیداری را به مردن و زنده شدن تشبیه کرده است . (3)می توان گفت : خواب و مرگ هر دو یک حقیقت اند و بیداری و برخاستن از

هر دو وجود دارد. (4)

ص: 124

ص: 125

ص: 126

(قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاَقِیکُمْ )؛ (1)

بگو: مرگی که از آن می گریزید، قطعآ دیدارکننده شما خواهد بود.

در بررسی رویکردهای مختلف نسبت به مرگ ، می توان دیدگاههای مختلفی دید. عدّه ای که گرایشهای الحادی دارند، جز به دنیا و زندگی آن نمی اندیشند. مرگ در دیدگاه آنان ، پایان آمال و آرزوهاست . بدین روی ، از موضوع مرگ ، وحشت فوق العاده ای دارند.

در برابر آنان گروه ، ایمان آورندگان به دین و جهان آخرتند که رویکرد آنان به مرگ ، با گروه نخست تفاوت دارد. امّا این گروه خود به دسته های مختلفی تقسیم می شوند: دسته ای در اوج معرفت و علم و عمل هستند و هیچ ترسی از مرگ ندارند. امیرمؤمنان علی (علیه السلام) موضع خویش را نسبت به مرگ ، این چنین اعلام می دارد :

والله لابن ابی طالب آنس بالموت من الطفل بثدی اُمّه ؛ (2)

به خدا سوگند، علاقه پسر ابوطالب به مرگ ، بیشتر از علاقه طفل به پستان مادر است .

گزارش تاریخی گفتگوهای سالار شهیدان امام حسین (علیه السلام) و خاندان مطهّر واصحاب گرامیش در وقایع عاشورا، نمونه های روشنی از عدم هراس و بی اعتنایی به مرگ است . گروه دیگری از مردم با ایمان ، فاقد شناخت صحیح از مرگند. بدین رو، از مرگ در هراسند. به امام نهم حضرت جواد (علیه السلام) گفته شد: برای چه این مسلمانان مرگ را ناخوش می شمارند؟ فرمود :

برای این که به آن جهل دارند. و اگر بدان آگاهی داشتند و از اولیای الهی بودند آن را دوست می داشتند و می دانستند که آخرت برای آنان بهتر از دنیا است . (3)

در این راستا روایت شده است که امام دهم حضرت هادی (علیه السلام) نزد مریضی از اصحابش

ص: 127

وارد شد که می گریست و از ترس مرگ بی تابی می کرد. امام (علیه السلام) به او فرمود: ای بنده خدا! از مرگ می ترسی ، چون آن را نمی شناسی . سپس امام (علیه السلام) مرگ را به حمّامی تشبیه کرد که انسان با شست وشو در آن ، آلودگی های آزار دهنده و تشدید شده چرک و بدبویی بدنش و زخم و خارش های پدیدآمده در آن را برطرف نماید. (1)

برخی دیگر نیز به خاطر عملکرد ناصواب و طغیان و معصیت ، از روبرو شدن با مرگ در هراس و وحشتند. مردی از امام حسن مجتبی (علیه السلام) پرسید: برای چه ما مرگ را ناخوش می داریم و دوست نداریم . حضرت در پاسخ فرمود :

إنّکم أخربتم آخرتکم و عمّرتم دنیاکم ، فأنتم تکرهون النقلة من العمران إلی الخراب ؛ (2)

زیرا شما آخرت تان را ویران ساخته اید و دنیایتان را آباد کرده اید، پس خوش ندارید که از آبادانی به ویرانی جابجا شوید.

مشابه این گفتگو از ابوذر صحابی بزرگ پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز نقل شده است . (3)

ص: 128

ص: 129

همانند آمرزیده شده ؛ تائب ، بشارت یافتن از سوی ملک الموت برای بهشت یاد شده است . (1)در برابر آنها کسانی که دشمنی به آل محمّد دارند، در شمار کافران محشور

خواهند شد و هرگز بوی بهشت را استشمام نخواهند کرد. (2)

مرگ آغاز شقاوت و تیره بختی برای بدکرداران است . امّا بنابر آنچه از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) روایت شده است  :

مرگ برترین هدیه برای مؤمن و راحتی سعدا و نیک بختان است . (3)

ص: 130

(اللَّهُ یَتَوَفَّی الأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا)؛ (1)

خداوند روح ها را در هنگام مرگشان می گیرد.

قبض ارواح به دست فرشته مرگ ، به امر و اذن خداوند است . و فرشتگان هر

آنچه را به آن دستور یافته اند انجام می دهند و معصومند. صحیح و جایز است که اعمالشان منسوب به خودشان شود، همان گونه که رواست که افعالشان به خدا منسوب گردد. (2)

ص: 131

ص: 132

ص: 133

نکته دوم : موقف «قیامت » معادل آخرت نیست ، بلکه آخرت اعم از قیامت است و قیامت یکی از مواقف آن است . همچنان که برزخ ، بهشت و جهنّم ، از دیگر مواقف آخرت هستند.

ص: 134

خواهند گردید؛ چون مادّه بهشت و بهشتیان از «علّیّین » و دوزخ و دوزخیان از «سجّین » است . (1)

گفته شده است : علّیّین و سجّین به جهت اطاعت و عصیان ، درجات و مراتب مختلف دارند. روح و بدن کافر، از «طینت سجّین » خلق شده و ارواح و ابدان پیامبران و ائمه و مؤمنان ، از مراتب مختلف طینت علّیّین آفریده شده اند. مادّه خلقت ارواح در اصل با ابدان در جوهر اصلی یعنی «ماء بسیط » و منشأ علّیّین و سجّیین اشتراک دارند، ولی از نظر عوارض با هم متفاوتند. (2)

ص: 135

(یَوْمَ لاَ تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئًا وَالأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ )؛ (1)

روزی که کسی برای کسی هیچ اختیاری ندارد؛ و در آن روز، فرمان از آنِ خدا است .

خداوند، مالک تمام ایّام است . و در روز قیامت این مالکیّت ، تجلّی و ظهور تامّ خواهد یافت . (2)

ص: 136

ص: 137

در روایاتی از معصومان (علیهم السلام) واژه «قبر» معادل عالم برزخ دانسته شده است . (1)

امام سجّاد (علیه السلام) در برابر پرسشی درباره برزخ ؛ قبر را از هنگام مرگ تا روز قیامت ، برزخ می داند. (2)

در برخی از متون کلامی سده های نخستین و میانی اسلامی نیز، به جای کاربرد واژه برزخ ، از «مسأله قبر» استفاده شده است . چنانکه در اعتقادات شیخ صدوق و حاشیه شیخ مفید بر آن و سخنان علّامه حلّی ، از اعتقاد به حقّانیّت «مسأله قبر» سخن به میان آمده است . (3)

مسائل مهمّی در عالم برزخ مطرح می شود، از جمله : سؤال قبر، فشار قبر، بهشت و دوزخ برزخی ، عوامل مؤثّر در آلام برزخی و یا رفع آن و ارتباط عالم برزخ با دنیا.

ص: 138

شیخ صدوق اعتقاد به سوال قبر را حق و گریزناپذیر دانسته و نوشته است : هر کس پاسخ صحیح بدهد موفق به بهره مندی از گل و نسیم در قبر می شود و به بهشت نعیم در آخرت دست می یابد. و هر کس پاسخ درست ندهد در قبر با حمیم (آبی جوشان ) پذیرایی می شود و در آخرت فرو افتادن و سوختنی در دوزخ در پیش روی اوست . (1)

شیخ مفید نیز می گوید: اخبار صحیح از پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسیده است که فرشتگان بر کسانی که در قبر دفن شده اند فرود می آیند و از ادیان آنان می پرسند. وی حدیثی در این زمینه نقل می کند که دو فرشته خداوند ناکر و نکیر نام دارند و بر میّت وارد می شوند و درباره خداوند و پیامبر و دین و امام وی می پرسند. اگر پاسخش حق باشد او را به فرشتگان نعمت می سپارند، اما پاسخش روشن نباشد وی را به فرشتگان عذاب می سپارند. و گفته می شود: در برخی از اخبار، فرشتگانِ فرود آمده بر میّتِ کافر، «ناکر و نکیر»، و فرشتگانِ واردِ بر مؤمنان «مبشّر و بشیر» نام دارند. (2)

در صحیفه مبارکه سجّادیّه افزون بر دو فرشته «نکیر و منکر»، از فرشته ای به نام «رومان » با وصف آزمایش کننده قبور نام برده شده است . (3)

علّامه مجلسی در مورد نام فرشتگان سؤال کننده نوشته است : در بیشتر احادیث ، از دو فرشته به نام های منکر و نکیر نام برده شده است که کار پرسش مؤمن و غیر مؤمن از سوی آنان انجام می شود و در بعضی از روایات وارد شده است که نسبت به مؤمنان مبشّر و بشیر می باشند و نسبت به مخالفان منکر و نکیر هستند؛ زیرا که نزد مؤمنان با چهره های خوب حاضر می شوند و آنها را به ثواب ها و نعمت های بی انتها مژده می دهند، و برای کافران و مخالفان با صورتی ترسناک می آیند و آنان را وعده عذاب می دهند. (4)

ص: 139

علّامه مجلسی در مورد پرسش های قبر، افزون بر سؤال از اعتقادات _ در مورد خداوند متعال و پیامبر (صلی الله علیه و آله) و دین و امام (علیه السلام) _ از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت کرده است که درباره نماز، زکات ، حج ، روزه و ولایت ما اهل بیت (علیهم السلام) از میّت پرسش می شود. (1)

نیز روایتی از امام سجّاد (علیه السلام) آورده است که در میان سوألهای قبر، در باب چگونگی گذران عمر و کسب مال و هزینه آن پرسش می شود. (2)

ثبات و استقامت در اعتقادات درست ، از عوامل مهمّ پیروزی و سعادت دنیوی و اخروی است . برخی استواری در عقاید درست در حیات اخروی را موکول به سؤال قبر دانسته اند. خداوند متعال در قرآن فرموده است  :

(یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ )؛ (3)

خدا کسانی را که ایمان آورده اند با سخن ثابت در زندگانی دنیوی و اخروی استوار می دارد.

طبرسی مفسر بزرگ شیعه نوشته است : منظور در آخرت ، یعنی از آنها در قبر پرسش می شود درباره اعتقاداتشان و دینشان و پیامبرشان . (4)

ص: 140

تأکید کرده است . (1)شریف لاهیجی مفّسر شیعی سده یازدهم _ با اشاره به دو بار

میراندن و دو بار زنده کردن که در سوره «غافر» (2)آمده است _ یکی از معانی محتمل در

آن را میراندن در دنیا پس از زندگی و دیگری در قبر پیش از قیامت و زنده کردن در قبر برای سؤال و زنده کردن به هنگام قیامت دانسته است . (3)

علّامه مجلسی نوشته است : به هنگام سؤال ، ارواح به تمام بدن یا بخشی از آن که قدرت بر فهم خطاب و سؤال و جواب داشته باشند؛ بر می گردد. سؤال و فشار قبر در این بدن است و سایر امور برزخ با روح است . (4)

طبرسی نوری گوید :

اهل شرایع حقّه و معتقدان به ما جاء به النبی (صلی الله علیه و آله) _ هر آنچه از وحی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرود آمده است _ اعتقاد دارند که سؤال و عذاب قبر، از برای همین جسد عنصری دنیوی خواهد بود و لاغیر. (5)

گفته شده است : پس از خارج شدن روح از بدن و نهادن جسد در قبر، روح میّت از سر تا میانه بدن او بر می گردد. سپس دو فرشته می آیند و از وی سؤال می کنند و از قبرش بر او فشار می آید. و اگر دفن نشده باشد، هوا وی را می فشارد. ظاهر آن است که سؤال و فشار نسبت به بدن ، پس از ورود روح در آن است . درباره فشار قبر در روایت آمده است که به واسطه آن ، دنده های شخص درهم فرو می روند. سپس بدن برمی گردد به حالت پیشین یعنی جسدی بی روح . پس از آن سایر امور برزخ غالبآ فقط به روح مرتبط است . بالجمله اعتقاد به زنده ماندن روح در عالم برزخ واجب است . (6)

ص: 141

گفته شده است : بازگشت روح به بدن به هنگام سؤال قبر، به نحوی نیست که حیات کامل به بدن افاضه شود. بلکه این بازگشت برای سؤال و جواب و چشیدن عذاب می باشد. (1)

ص: 142

منقول از امام جعفر صادق (علیه السلام)، فشار هوا بر میّت شدیدتر از فشار قبر است . (1)

فشار قبر و ثواب و عقاب در آن ، فی الجمله اجماع تمام مسلمانان است . (2)امّا در

مورد گستره شمول آن دیدگاهی یکسان میان صاحب نظران کلامی عرضه نشده است .

ص: 143

در روایات ، از عوامل مؤثّر در پیشگیری از فشار و عذاب قبر نیز یاد شده است که در این جا به مواردی اشاره می شود :

وضو، (1)خواندن آیة الکرسی ، (2)سوره نساء، (3)سوره ملک ، (4)رکوع کامل ، (5)حج

گزاردن ، (6)چهار بار حج گزاردن ، (7)سه گروه از زنان : تحمل غیرت شوهر، بداخلاقی

شوهر، بخشیدن مهر، (8)گذاشتن دو چوب تر همراه میّت را که «جریده » گفته

می شود، (9)آب پاشیدن بر روی قبر، (10)مرگ در روز پنجشنبه بعد از ظهر تا ظهر روز

جمعه ، (11)مرگ در روز یا شب جمعه . (12)چهار روز از ماه رجب را روزه داشتن . (13)

در مورد عامل برطرف شدن آلام برزخی نیز سخن به میان آمده است . از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) روایت شده که عیسی (علیه السلام) به قبری گذشت که صاحبش را عذاب می کردند. سال دیگر به همان قبر گذشت امّا او را عذاب نمی کردند. از حق تعالی در این باره سؤال کرد. خدای تعالی وحی کرد به وی ، فرزند صالحی از او به کمال رسیده و راهی را اصلاح کرد و یتیمی را جای داد، به جهت کار فرزندش او را آمرزیدم . (14)

ص: 144

ص: 145

کلینی به چندین سند از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) و امیرمؤمنان (علیه السلام) روایت کرده که فرمودند: بدترین آبها در روی زمین برهوت است و آن یک وادی در حَضرَمَوت است که ارواح کفّار را در آن جا عذاب می کنند. (1)از امام محمّدباقر و امام جعفر صادق (علیهما السلام)

روایت هایی در مورد برهوت و عذاب ارواح کفّار در آن جا نقل شده است . (2)

ص: 146

بزرخی تفکیک فرموده است  :

(وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ * النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَعَشِیًّا وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ )؛ (1)

و فرعونیان را عذاب سخت فرا گرفت ، همان آتش که صبح و شام بر آن عرضه می شوند و روزی که قیامت برپا شود، خطاب آید: فرعونیان را به سخت ترین عذاب در آورید.

در این آیه شریفه از دو عذاب ، عذاب پیش از قیامت و پس از قیامت برای آل فرعون سخن به میان آمده است . امام جعفر صادق (علیه السلام) در تفسیر این آیه شریفه ، با تفکیک دوزخ به دو «دوزخ برزخی » و «دوزخ خُلد و ابدی » به تبیین چگونگی عذاب آل فرعون می پردازد. (2)

امیرمؤمنان (علیه السلام) پس از پایان جنگ با ناکثین جمل ، همراه با عدّه ای از یاران مانند عمّار یاسر، به سوی صحنه نبرد حرکت کردند تا به مقتولین رسیدند. آن حضرت از کنار یک یک کشتگان گذشت ، با تعدادی از آنان از جمله طلحه و کعب بن سور به گفت و گو پرداخت و خطاب به جسد هر یک از این دو فرمود: من آنچه خداوند وعده ام فرموده بود حق یافتم . آیا تو هم وعده پروردگارت را حق یافتی؟ مردی از قاریان به آن حضرت عرض کرد: با چه کسی سخن می گویی؟ آنها که مرده اند و کلامت را نمی شنوند و پاسخ نمی توانند بدهند. آن حضرت در پاسخ فرمود: به خدا سوگند، آنها کلام مرا می شنوند همان گونه که اصحاب چاه ، (3)سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) را 

می شنیدند. و اگر به آنان اجازه پاسخ می دادند، چیزی شگفت می دیدی . (4)

ص: 147

نیز امیرمؤمنان (علیه السلام) به هنگام بازگشت از جنگ صفّین به قبرستانی که بیرون دروازه کوفه قرار داشت رسید. رو به قبرستان کرد و با مردگان به گفت و گو پرداخت  :

ای ساکنان خانه های وحشتناک ، و مکانهای خالی و قبرهای تاریک! ای خاک نشینان! ای غریبان! ای تنهایان! ای وحشت زدگان! شما در این راه بر ما پیش قدم شدید و ما نیز به شما ملحق خواهیم شد. اما خانه هایتان را دیگران ساکن شدند، همسرانتان به ازدواج افراد دیگر درآمدند و اموالتان تقسیم شد، این خبری است که نزد ما است ، در نزد شما چه خبر است؟ سپس به اصحابش فرمود: اگر به آنها اجازه سخن داده شود، به شما خبر می دهند که بهترین زاد و توشه در سفر آخرت ، پرهیزکاری است . (1)

از امام سجّاد (علیه السلام) روایت شده است  :

إِنّ القبر لروضة من ریاض الجنّة او حفرة من حفر النّار، (2)

قبر باغی از باغ های بهشت یا گودالی از گودال های جهنّم است .

امام جعفر صادق (علیه السلام) با اشاره به پاداش و کیفر در قبر فرموده است  :

والله ما نخاف علیکم الا البرزخ ، (3)

به خدا سوگند نمی ترسیم بر شما مگر از برزخ .

ص: 148

ص: 149

معنی دارد؟ فرمود: ای فرزند نباته! اگر پرده از مقابل چشم شما برداشته شود، ارواح مؤمنان را می بینید که در این جا حلقه حلقه نشسته اند، یکدیگر را ملاقات می کنند و سخن می گویند. این جا جایگاه مؤمنان است و ارواح کفّار در وادی برهوت هستند. (1)

ص: 150

او است . عدّه ای از آنها هر روز به دیدار خانواده خود می روند. برخی دو روز و... و آنانی که در پایین ترین درجه قرار دارند هر هفته دیدار می کنند. (1)در روایت دیگری از

آن حضرت آمده است که زیارت مردگان با خانواده اش به قدر منزلت وی در هفته یا ماه یا سال اتّفاق می افتد. (2)

آگاهی مؤمنان و کافران از دنیا متفاوت است . حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: مرده مؤمن هنگامی که از خانواده اش دیدار می کند، آنچه را دوست دارد می بیند و آنچه را ناخوش دارد پنهان داشته می شود. و کافر به عکس در دیدار با خانواده اش ، آنچه را ناخوش دارد می بیند و آنچه را دوست دارد، پنهان داشته می شود. (3)

همچنین در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است : هیچ مؤمن و کافری نیست مگر این که هر روز به هنگام زوال خورشید نزد خانواده اش می آید. اگر ببیند خانواده اش کارهای شایسته انجام می دهند خدا را بر آن سپاس می گوید. اما هنگامی که کافر می بیند خانواده اش کارهای نیک انجام می دهند، دچار حسرت می شود. (4)

ص: 151

به حیات دنیوی ناممکن است . امّا این قانون الهی ، به جهت مصالحی مشمول دو استثناء مهمّ گردیده است .

اوّل _ زنده شدن اموات برای ارائه نمونه عینی معاد جسمانی که در قرآن کریم موارد آن یاد شده است ، همانند داستان زنده شدن مردگان بنی اسرائیل و...

دوم _ مسأله رجعت .

ص: 152

ص: 153

و روز موعود قیامت برپا می شود. این نشانه ها که بسیار تکان دهنده و هولناک هستند و منجر به انحلال و انهدام دنیا می شوند، بخش مهمی از قطعیّات یقینی و غیر قابل تردید اصل مهمّ اعتقادی معاد را تشکیل می دهد و همواره یکی از بحث های چالش برانگیز میان متکلّمان و فیلسوفان یونان گرا بوده است . فیلسوفان پیشین و رهروان مسلمان آنها، در خلال سده ها بلکه هزاره های گذشته ، با رویکردی وهمی _ نظری جهان را تفسیر می کردند و تغییر اساسی در نظام کائنات را _ که یک باور قرآنی است ؛ محال می دانستند. امّا انقلاب علمی جهان که با شتاب روزافزون در حال حرکت است ، اساس نظام فلسفی کهن را در هم ریخت . بنابر اصول یقینی کیهان شناسی وحیانی ، تحوّل و انقلاب عظیم در وضعیت کائنات ، آسمان ها و خورشید و ماه و ستارگان و سیّارات و دریاها و زمین را دربر خواهد گرفت . در قرآن مجید و احادیث مأثور از معصومان (علیهم السلام) خبرهای متعدّد و فراوانی در این زمینه بیان شده که به گزارش کوتاهی از آنها بسنده می شود. پیش از ورود به بحث و عرضه گزارش ، توجّه به چند مورد در این بخش از مباحث ، ضروری است .

پیش تر اشاره شد که عالم آخرت مراحلی دارد. نشانه های قیامت یا «اشراط الساعه »، «نفخ صور اوّل »، «فنای عالم »، «نفخ صور دوم » و «وقوع قیامت » برخی از این مراحل هستند. در وجود اصل این گذارها تردیدی نیست و محکمات و قطعیّات دینی بر آن دلالت می کند؛ امّا تبیین دقیق تمام ابعاد و مصادیق و دامنه تقدّم و تأخر آن مشکل است .

برای نمونه اگر برخی از نشانه های مسلّم رستاخیز را نسبت به نفخه اوّل مقایسه کنیم ، روشن نیست که دامنه آن حادثه به تمامی پیش از نفخه اوّل بوده یا تا پس از آن هم تداوم خواهد یافت ، یا در میان دو نفخه رخ خواهد داد. همچنین برخی از نشانه ها به گونه ای است که هم می تواند درشمار نشانه های پایان جهان و انهدام عالم به شمار رود و هم می تواند جزء علایم قیامت و پس از زنده شدن به حساب آید.

در این جا سعی فراوان گردیده تا حدّ ممکن گزارشی شایسته از مراحل پیشگفته

ص: 154

جهان آخرت ، با توجّه به متون دینی و آرای صاحب نظران معارفی و کلامی عرضه شود. با این همه نمی توان گفت که این تلاش ها عاری از خطا و بیان گر تمام حقیقت است .

ص: 155

(إِذَا السَّمَاءُ انفَطَرَتْ )؛ (1)

آنگاه که آسمان ز هم بشکافد.

(وَإِذَا السَّمَاءُ فُرِجَتْ )، (2)

و آنگاه که آسمان بشکافد.

(یَوْمَ نَطْوِی السَّمَاءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ )؛ (3)

روزی که آسمان را همچون طومار درهم می پیچیم . همان گونه که بار نخست آفرینش را آغاز کردیم دوباره آن را باز می گردانیم .

(یَوْمَ تَمُورُ السَّمَاءُ مَوْرًا)؛ (4)

روزی که آسمان سخت در تب و تاب افتد.

(وَإِذَا السَّمَاءُ کُشِطَتْ )؛ (5)

و آنگاه که آسمان از جا کنده شود.

در ذیل آیه شریفه (إِذَا السَّمَاءُ انشَقَّتْ ) گفته شده است : مراد از انشقاق ، شکاف تمام آنچه در آسمان است . یعنی انهدام تمامی ستارگان و خورشیدها و ماه های جای گرفته در آسمان . (6)نیز یادآوری شده است که اِخبار خداوند از تحوّل و برهم خوردن

آسمانها با واژگانی متفاوت آمده است و این واژگان با هم منافاتی ندارند، زیرا هر کدام از آنها بیان گر مرتبه ای و حقیقتی از این تحوّل است . برای نمونه واژگان انفراج و انشقاق به معنی شکاف ، ویژه مرحله نخست تغییرات در آسمان است ، سپس از واژگان موران و جریان و سیلان _ به معنی موج و حرکت و جنبش _ استفاده شده است

ص: 156

که ویژه مرحله بعدی است . آنگاه در مرحله آخر که منجر به انهدام آسمان خواهد شد از واژه «کشطت » به معنی ریشه کن کرد، استفاده شده است . (1)

ص: 157

ص: 158

تغییر و تحوّل کوهها در مراحل اوّلیّه به صورت زلزله و لرزه است . (1)لرزه ، از جا

کنده شدن ، به حرکت در آمدن ، درهم کوبیده شدن ، به صورت شنهای متراکم در آمدن و به صورت گردوغبار پراکنده در آمدن و... از مراحل مختلف تغییر کوهها به شمار می رود. (2)و سرانجام کوهها از میان می روند و زمین صاف و هموار می شود.

خداوند متعال می فرماید :

(وَیَسْأَلُونَکَ عَنْ الْجِبَالِ فَقُلْ یَنسِفُهَا رَبِّی نَسْفًا * فَیَذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا * لاَ تَرَی فِیهَا عِوَجًا وَلاَ أَمْتًا)؛ (3)

و از تو درباره کوهها می پرسند. بگو: پروردگارم ذرّات آنها را کاملا پراکنده خواهد ساخت ، آنگاه زمین را به صورت دشتی صاف و هموار واگذارد، به طوری که هیچ ناهمواری و پستی و بلندی در آن را نبینی .

افزون بر کوهها، زمین نیز دچار زمین لرزه های سهمگین و انهدام و برهم خوردن کلّی خواهد بود. خداوند متعال در سوره المزمل (آیه 14)، از زلزله در زمین خبر داده است . نیز فرموده است  :

(إِذَا رُجَّتِ الأَرْضُ رَجًّا)؛ (4)

چون زمین با تکان (سختی ) لرزانده شود.

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ * یَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ کُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَی النَّاسَ سُکَارَی وَمَا هُمْ بِسُکَارَی وَلَکِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِیدٌ)؛ (5)

ای مردم از پروردگارتان پروا کنید، چرا که زلزله قیامت امری هولناک است .

ص: 159

روزی که آن را ببینید، هر شیردهنده ای از شیرخواره اش غافل گردد و هر بارداری جنین خود را سقط می کند. و مردم را مست می بینی و حال آن که مست نیستند، ولی عذاب خدا شدید است .

ص: 160

ص: 161

از نظر فراوانی کاربرد این واژگان در قرآن مجید، «صور» ده بار و «صیحه » چهار بار آمده است .

ص: 162

ص: 163

خداوند در این آیه ، در پاسخ کافران می فرماید که آنان به صورت ناگهانی با صدایی سهمگین مواجه خواهند شد که موجب مرگ همه خواهد شد، در حالی که آنان در حال ستیز و خصومت در دنیای خود یا در مورد موضوع معاد هستند. توان سفارشی در خانواده یا بازگشت به سوی آنان را نخواهند یافت و هر کدام از آنان را در همان حال و همان جا، مرگ فرا خواهد گرفت . (1)این صدای مهیب مرگبار، چنان

غافلگیرانه است که بر اثر آن شخصی که لقمه ای برداشته باشد، هنوز به دهانش نرسیده ، خواهد مرد. (2)

نفخه اوّل مرگ همگانی را در پی دارد جز آنان که خواسته خداوند متعال بر تداوم حیاتشان باشد. علّامه مجلسی در این مورد آورده است : گفته اند که جبرئیل ، اسرافیل ، میکائیل و عزرائیل در نفخ صور _ اوّل _ نمی میرند. (3)

باید توجّه نمود که این فرشتگان نیز تا پیش از نفخه دوم خواهند مرد.

ص: 164

(یَوْمَ یُنفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجاً)؛ (1)

روزی که در صور دمیده شود، پس گروه گروه (به صحنه محشر) می آیید.

مراد از «رادفه » در آیه (تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ ) (2)نفخه دوم است که در دنباله «رجفه » به

وقوع خواهد پیوست (3)رجفه یعنی زلزله شدید و حرکات آشفته . (4)رجفه اشاره به آیه

(یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ ) (5)است که جمعی از مفسّران آن را منطبق بر نفخه اوّل می دانند. (6)

ص: 165

ص: 166

کاملا ویران و منهدم خواهد شد و هیچ موجود زنده ای باقی نخواهد ماند جز این که مرگ او را فرا خواهد گرفت . (1)اما پرسش هایی پیرامون کمّ و کیف آن مطرح است .

مهمّترین آنها چنین است : گستره زمانی فنا، چگونگی فنا، گستره شمول فنا، ندای خداوندی «لمن الملک » پس از فنای جهان .

ص: 167

بلکه موجودات متلاشی شده و صورت و ترکیبش برهم خواهد خورد و مادّه بسیط آن باقی خواهد ماند. گروه نخست ، زنده شدن موجودات را از راه اعاده معدوم می دانند و گروه دوم از راه اعاده صورت و جمع اجزای متفرّق و پراکنده می دانند.

مؤلف شرح یاقوت _ از متکلّمان نوبختی _ با پذیرش هر دو دیدگاه ، معتقد است که تحقّق نظر دوم ، مستلزم قبول نظر نخست است . (1)علّامه حلّی در شرح این کتاب نوشته

است : تمامی مسلمانان برخلاف فلاسفه ، بر اعاده اجساد اتّفاق نظر دارند. آنگاه وی به دو معنای اعاده ، «اعاده مطلق » یا «اعاده معدوم » و «اعاده غیر مطلق » یا «جمع اجزای پراکنده و منفصل » اشاره کرده و با پذیرش معنای دوم ، معنای نخست را نفی کرده است . (2)

وی در شرح تجرید، نیز معنای دوم را برگزیده و به داستان قرآنی زنده شدن پرندگان و جمع اجزای متفرّق آنان در داستان حضرت ابراهیم (علیه السلام) اشاره می کند. (3)بیشتر متکلّمان

امامیّه به نظر گروه دوم _ جمع اجزای پراکنده _ عقیده دارند. (4)

علّامه مجلسی در یک بررسی دقیق و ارزشمند، دلایل و شواهد دینی و عقلی هر دو گروه را عرضه داشته و می نویسد: جزم به هر یک از دو نظر، مشکل است . (5)امّا باید گفت : آنچه

مهمّ است ، اصل تحقّق اعاده است نه چگونگی آن . تردیدی نیست که خداوند بزرگ ، انسان را پس از زوال و مرگ و متلاشی شدن دوباره خواهد آفرید و زندگی جدید و پایدار به وی خواهد بخشید. خواه با اعاده معدوم صورت پذیرد یا با جمع اجزای پراکنده انجام شود.

ص: 168

معصومان (علیهم السلام) مرگ و نابودی و فنا همگانی است . (1)امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می فرماید :

همه جهان فانی خواهد شد و تنها خدای سبحان باقی خواهد ماند. (2)

ص: 169

حیات و قدرت و علم ، را از دست می دهند. فقدان این مواهب به معنای مرگ

ارواح است . (1)

ص: 170

ص: 171

طبرسی نوشته است : الحاقّة اسمی از اسامی قیامت در آرای تمام مفسّران است . و این نامگذاری به جهت آن است که قیامت در شمار حقایق ثابت و صادق و حتمی الوقوع است . آیات دوم و سوم بیان گر بزرگی و عظمت قیامت و حاوی تهدید است . در آن جا چنان صحنه های هولناکی رخ خواهد داد که تا زمانی که کسی آنها را ندیده باشد، نمی داند چیست . (1)

نیز خداوند فرموده است  :

(رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لاَ رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لاَ یُخْلِفُ الْمِیعَادَ)، (2)

پروردگارا، به یقین ، تو در روزی که هیچ تردیدی در آن نیست ، گردآورنده (جمله ) مردمانی . قطعاً خداوند در وعده (خود) خلاف نمی کند.

(اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لاَ رَیْبَ فِیهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنْ اللَّهِ حَدِیثاً)؛ (3)

خدای یکتا که جز او خدایی نیست ، حتمآ شما را تا روز قیامت _ که تردیدی در آن نیست _ گرد خواهد آورد. راستگوتر از خدا در سخن کیست ؟

ص: 172

نام برد. معنای این واژگان این چنین است  :

معاد: المصیر والمرجع والاخرة ؛ (1)سرمنزل و جای بازگشت و آخرت .

قیامت : این نام از مادّه قیام ؛ نهوض ، برخاستن گرفته شده است . (2)در قرآن مجید،

هفتاد مورد از روز رستاخیز با عبارت «یوم القیامة » نامبرده شده است . افزون بر واژه قیامت در قرآن کریم ، اشتقاقات لغت قیامت همانند تَقومُ ، یَقومُ ، قیام در مورد رستاخیز به کار رفته است .

بَعث : ابن منظور نوشته است : والبعث ؛ (3)زنده کردن مردگان از سوی خداوند. این

واژه در قرآن ، فراوان به کار رفته است .

حشر: حشر در لغت به معنای اجتماع و ازدحام است . (4)الحَشرُ؛ اجتماع روز

قیامت است . مَحشَر، محلّی است که مردم در آنجا گرد می آیند. (5)

ص: 173

عالم به وقوع قیامت بود، اما زمان وقوع آن را نمی دانست و خداوند متعال این علم را به خود اختصاص داده است . (1)قرآن محید در چندین مورد به این مسئله تذکّر می دهد.

(یَسْأَلُونَکَ عَنْ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّی لاَ یُجَلِّیهَا لِوَقْتِهَا إِلاَّ هُوَ)؛ (2)

از تو درباره قیامت می پرسند که هنگام وقوع آن کی است؟ بگو علم آن تنها نزد پروردگار من است . کسی جز او آن را به وقتش آشکار نمی سازد.

(إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکَادُ أُخْفِیهَا لِتُجْزَی کُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَی )؛ (3)

قطعآ قیامت آمدنی است . می خواهم وقت آن را پنهان دارم تا هر کسی به سعی و کوشش خویش جزا داده شود.

(قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ )؛ (4)

بگو این علم (وقوع قیامت ) تنها نزد خدا است .

(إِلَی رَبِّکَ مُنتَهَاهَا)، (5)

علم آن با پروردگار تو است .

ص: 174

و قطعآ قیامت آمدنی است ، شکی در آن نیست ، و خدا مردگان در گور را بر خواهد انگیخت (زنده خواهد کرد.)

حادثه بعث و زنده شدن موجودات ، با نفخه دوم یا نفخه حیات آغاز می شود. در قرآن مجید آمده است که پس از دمیدن در صور، ناگاه از گورها به سوی پروردگارشان می شتابند و گروه گروه به صحنه محشر می آیند. (1)گویی که ملخ هایی پراکنده

شده هستند. (2)

نیز خداوند بزرگ در مورد محشر و اجتماع روز قیامت فرموده است  :

(قُلْ إِنَّ الاَْوَّلِینَ وَالاْخِرِینَ * لَمَجْمُوعُونَ إِلَی مِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ )؛ (3)

بگو: قطعاً پیشینیان و پسینیان ، همگی در موعد روزی معلوم گردآوری خواهند شد.

(ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ * ثُمَّ إِذَا شَاءَ أَنْشَرَهُ )؛ (4)

بعد او را میراند و در گور کرد سپس هرگاه بخواهد او را زنده می کند.

در منابع وحیانی ، زنده شدن مردگان به رویش مجدد زمین تشبیه شده است . در قرآن کریم آمده است  :

(فَانظُرْ إِلَی آثَارِ رَحْمَةِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِ الاَْرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ ذَلِکَ لَمُحْی الْمَوْتَی وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)؛ (5)

پس به آثار رحمت خدا بنگر که چگونه زمین را پس از مرگش زنده می کند. بی گمان همان خدای ، زنده کننده مردگان است و او برهر چیزی تواناست .

ص: 175

(یُحْیِ الاَْرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَکَذَلِکَ تُخْرَجُونَ )؛ (1)

زمین را پس از مرگش زنده می کند. و شما نیز همین گونه (از گورها) بیرون آورده می شوید.

از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت شده است:

اذا اراد الله ان یبعث الخلق أمطَرَ السماء علی الارض اربعین صباحآ فاجتمعت الاوصال . نبتت اللحوم ؛ (2)

هنگامی که خداوند اراده کند خلق را زنده کند، به مدت چهل روز از آسمان بر زمین باران می باراند، پس بندها به هم می پیوندند و گوشتها می رویند.

آن حضرت ویژگیهای هنگام برانگیخته شدن را این چنین فرموده است : باریدن باران بر زمین ، و رشد آن ، هم خوردن زمین مانند هم خوردن مَشک ، جدا شدن خاک انسان از دیگر خاک ها مانند جدا شدن طلا از خاک و گرفتن کره از شیر، آنگاه انتقال خاک هر بدنی به سوی روح خود و بازگشت صورت نخستین و زنده شدن انسان ها. (3)

ص: 176

در پیش روی تان گردنه های سخت و دشوار و منزلگاههای هولناک است که ناگزیر باید از آنها عبور کرد و در آنها توقّف داشت . آنگاه یا با رحمتی از جانب خدا رهایی یابید و یا دچار هلاکتی شوید که بعد از آن جبرانی نیست .

شیخ صدوق نام عقبه ها و موقف های قیامت را اسامی هر یک از واجب و نهی و امر شرعی دانسته و عبور با عافیت از تمام آنها را رسیدن به سرمنزل مقصود؛ بهشت می داند. (1)

شیخ مفید، عقبات را اعمال واجب و پرسش از آنها و توقّف برای حسابرسی از آنها دانسته است . اما دیدگاه وی در ماهیّت عقبه با استادش متفاوت است . (2)

در تفسیر آیه شریفه (وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْعَقَبَةُ ) (3)_ چه دانی که گردنه چیست؟_ می خوانیم :

عقبه بر تمام ارکان ایمان و بر برخی از اجزای آن _ همانند نبوّت و ولایت _ و بر فرائض ، بلکه اجتناب از گناهان کبیره صدق می کند و مراد از عقبه ، عقبه معنوی است . (4)

افزون بر مواقف قیامت ، در مورد مدّت مکث و توقّف در آن نیز، در منابع دینی مطالبی آمده است . از جمله علّامه مجلسی به نقل از کلینی روایتی از امام جعفر صادق (علیه السلام) آورده است : که در قیامت 50 موقف وجود دارد و هر موقفی مثل هزار سال از سالهای دنیا می ماند. (5)

ص: 177

روزی که در صور دمیده شود پس هرکه در آسمان ها و در زمین است

به هراس افتد مگر آن کس که خدا خواهد، و همگی با زبونی رو به سوی

او آورند.

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرموده است  :

اِحذروا یومآ تفحص فیه الاعمال ، و تکثر فیه الزلزال و تشیب فیه الاطف_ال ؛ (1)

حذر کنید از روزی که به کردارها رسیدگی می شود و زلزله های زیاد رخ می دهد و کودکان پیر می شوند.

آنچه موجب امان در صحنه وحشتناک آخرت می شود، عقیده صحیح و عمل شایسته است . بر این حقیقت در منابع وحی تأکید شده است . در قرآن کریم آمده است  :

(یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَی الرَّحْمَانِ وَفْداً * وَنَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلَی

جَهَنَّمَ وِرْداً)؛ (2)

در آن روز که پرهیزگاران را گروه گروه به سوی خدای رحمن محشور می کنیم و مجرمان را تشنه کام به سوی دوزخ می رانیم .

متّقین (پرهیزکاران ) و مجرمین (بدکاران ) از نظر اعتقاد یا عملکرد یا هر دو عامل ، دو گروه متضادّ و مخالف هم هستند. در قیامت نیز با آنان به گونه ای متضادّ و متفاوت برخورد خواهد گردید. گروه نخست از عزّت و احترام برخوردار گردیده و از خدای بزرگ ، پاداش های نیکو دریافت خواهند کرد. گروه دوم با تحقیر و عذاب و مجازات های سخت الهی روبرو خواهند شد.

از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت شده است که حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) تفسیر آیه (نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَی الرَّحْمَانِ وَفْداً) را از پیامبر (صلی الله علیه و آله) پرسید. حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) در پاسخ

ص: 178

خطاب به علی (علیه السلام) فرمود :

این گروه خداترس بودند، پس خداوند متعال آنها را دوست داشت و ایشان را به نعمت های خود ویژه ساخت و از کارهای خوبشان راضی شد، پس آنان را «متّقین » نامید. سپس فرمود: یا علی قسم به آن خدایی که دانه را در میان زمین شکافت و انسان را بر روی زمین آفرید، این متّقیان به هنگامی که از قبرهای خود بیرون می آیند، سفیدی چهره آنان مانند سفیدی برف و سفیدی جامه آنان مثل سفیدی شیر است و کفشهای آنان از طلا و بندهایش از مروارید درخشنده است . (1)

در حدیث دیگر، گزارشی از انواع احترام و تکریم و عزّت «متّقیان » تا وصول به بهشت و استقبال از آنها آمده است . (2)

در برابر، کافران و گناهکاران را چون چهارپایان تشنه کام به دوزخ می رانند. (3)در

قرآن مجید آمده است  :

(یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذَابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ * وَصَاحِبَتِهِ وَأَخِیهِ * وَفَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْویهِ * وَمَنْ فِی الاَْرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ یُنجِیهِ )؛ (4)

گناهکار آرزو می کند که کاش برای رهایی از عذاب آن روز، می توانست فرزندان خود را فدا دهد. و (نیز) همسرش و برادرش را و قبیله اش را که به او پناه می دهد، و همه مردم روی زمین را و آنگاه خود را رها می کرد.

این آیات شدّت عذاب در روز قیامت را بیان می دارد، به گونه ای که انسان مجرم حاضر است نزدیکان خود بلکه همه مردم دنیا را فدا کند تا خود نجات یابد.

خداوند بزرگ در آیاتی دیگر، احوال دو گروه حقّ و باطل در قیامت را خبر می دهد

ص: 179

که بسیار عبرت انگیز است . یک گروه ، شادان و شاداب و گروهی دیگر، غرق در عذاب و وحشت و حسرت و ذلّت است  :

(وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ * ضَاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ * وَوُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَةٌ * تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ * أُوْلَئِکَ هُمْ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ )؛ (1)

در آن روز چهره هایی درخشانند؛ خندان (و) شادابند؛ و صورتهایی در آن روز غبارآلود است ؛ (و) آنها را تاریکی پوشانده ؛ آنان همان کافران فاجرند.

در دعای ابوحمزه ثمالی از امام سجّاد (علیه السلام) _ که در سحرهای ماه مبارک رمضان خوانده می شود _ این چنین آمده است  :

ابکی لخروجی من قبری عریانآ ذلیلا حاملا ثقلی علی ظهری ، أنظر مرّة عن یمینی ، و أخری عن شمالی ؛ إذ الخلائق فی شأن غیر شأنی . لکلّ امرئ منهم یومئذ شأن یغنیه ، وجوه یومئذ مسفرة ضاحکة مستبشرة . ووجوه یومئذ علیها غبرة ، ترهقها قترة و ذلّة ؛ (2)

می گریم برای خارج شدن از قبرم ، در حالی که برهنه و ذلیل هستم با بار سنگین بر پشت ، می نگرم یک بار از سمت راستم و بار دیگر از سمت چپم ، در حالی که مردمان سرگرم کاری غیر از کار من اند. هر کسی را در آن روز، کاری هست که به آن بسنده کرده ، چهره هایی در آن روز گشاده و نورانی است ، خندان و مسرور است و صورتهایی در آن روز غبارآلوده است و دود تاریکی و ذلّت ، آن ها را پوشانده است .

ص: 180

آثار آن در جهان آخرت _ از جمله روز قیامت _ وجود دارد که در این جا به مواردی از آنها اشاره می شود.

مبانی اعتقادی نقش کلیدی و بسیار مهمّ دارند. مطابق روایت های متواتر و قطعی ، دوستی امیرمؤمنان (علیه السلام) و اعتقاد به حقانیّت آن حضرت راه رستگاری و سعادت است و دشمنی با آن حضرت ، موجب خسران و هلاکت ابدی است . تأکید بر دوستی و پرهیز از دشمنی با امیرمؤمنان (علیه السلام) ویژه شیعه نیست ، بلکه دیگر فرق اسلامی غیرشیعی نیز آن را قبول دارند. فخر رازی مفسّر مشهور سنّی در حقّ امیرمؤمنان (علیه السلام) نوشته است  :

من اقتدی فی دینه بعلی بن ابی طالب فقد اهتدی ، و الدلیل علیه قوله علیه السلام : اللّهم ادر الحق مع علی حیث دار؛ (1)

هرکس در دینش از علی بن ابی طالب پیروی کند به تحقیق هدایت یافته است ؛ و دلیل آن فرمایش پیامبر _ سلام بر او باد _ است ؛ که فرمود: خدایا حق را با علی بگردان هرجا که او می گردد.

حضرت امام محمّدباقر (علیه السلام) فرمود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) و شیعیان آن حضرت در قیامت ، اندوهگین نمی شوند و وحشت نمی کنند، بلکه سایر مردم اندوهگین می شوند و وحشت می کنند. سپس این آیه را خواند: (مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ ) (2)و فرمود: به خدا سوگند! حسنه ، ولایت علی (علیه السلام) است .

سپس این آیه را قرائت کرد: (لاَ یَحْزُنُهُمُ الفَزَعُ الأَکْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ المَلاَئِکَةُ ). (3) _ (4)

آیات فوق ، خبر از ایمن بودن از ترس روز قیامت و اندوهگین نبودن در ترس و هراس بزرگ رستاخیز برای جمعی است . که از سوی امام پنجم (علیه السلام) این گروه همان

ص: 181

شیعیان علی (علیه السلام) هستند. از امام سجّاد (علیه السلام) نیز روایت شده که شیعیان علی (علیه السلام) هشتاد سال پیش از دیگر امّت ها داخل بهشت می شوند. (1)

یکی دیگر از مسائل مهمّ ، بروز آثار عملکرد انسان در حوزه احکام و اخلاق است . روایات متعدّدی در این زمینه رسیده که نمایان شدن آشکار آثار اعمال و رفتار انسان را بیان می دارد.

پیامبر بزرگوار اسلام در مورد آثار برخی از اعمال در روز قیامت ، در سخنان تکان دهنده ای ، از شکل های مختلف محشور شوندگان در قیامت و منشأ آن خبر داده است . سخن چینان به شکل میمون و بوزینه ؛ مال حرام خورندگان به شکل خوک ، رباخواران به شکل واژگونه و صورت به زمین و پاها در هوا، ظلم کنندگان به شکل کور؛ افراد خودپسند به شکل لال و کر محشور می شوند. عالمان و قاضیانی که به علم خود عمل نمی کنند، در حال جویدن زبان و گزیدن گوشت بدن خود هستند و چرک و خون از دهن های ایشان جاری است که بوی دهان ایشان ، اهل محشر را می آزارد. نیز از آن حضرت روایت شده است که گروهی در محشر در دو چشمشان ، دو میخ از آتش کوبیده می شود. آنها کسانی هستند که با چشم شهوت به نامحرمان می نگرند. (2)

از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) روایت شده است که در روز قیامت ، وزش بادی متعفن و بدبو تمام اهل محشر را می آزارد، به طوری که راه نفسشان بسته می شود و از شدت آن بوی بد نمی توانند نفس بکشند. آنگاه به اهل محشر خطاب می شود این بوی بد چیست؟ آنان اظهار بی اطلّاعی می کنند. آنگاه ندا می رسد: این بوی بد، بوی مجرای تناسلی زناکاران است که در دنیا مرتکب زنا شده و توبه نکرده مرده اند. آنان را لعنت کنید : لعنت خدا بر آنان باد. تمامی اهل محشر می گویند: خدایا زناکاران را لعنت فرما. (3)

ص: 182

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر کس با پسری لواط کند، روز قیامت جُنُب محشور می شود، و آب دنیا او را پاک نکند. (1)

نیز آن حضرت فرمود: هر مردی لواط دهد خداوند او را در پل دوزخ محبوس خواهد کرد تا از حساب مردمان فراغت یابد. آنگاه فرمان داده می شود او را به دوزخ برند، عذاب می شود در طبقات آن تا به پایین ترین طبقه دوزخ می رسد و از آن جا بیرون آورده نمی شود. (2)

شراب خوار در قیامت در حالتی محشور می شود که روی او سیاه و چشم های او کبود و زبانش از پشت سر او بیرون آمده است . (3)

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر کس به مرد یا زن پاکدامنی تهمت زند، خداوند اعمال نیک او را حبط کند (بی نتیجه نماید) و هفتادهزار ملک در روز قیامت ، از پیش رو و پشت سر، او را تازیانه زنند و فرمان دهند که او را به آتش برند. (4)

در برابر اعمال ناشایست ، برخی رفتارهای پسندیده ، آثار ارجمندی در صحنه رستاخیز خواهد داشت . از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت شده است  :

آنها که برای خدا با یکدیگر دوستی می کنند، روز قیامت در جایگاه بلندی از

نور خواهند بود و نور سیما و پیکر و جایگاه بلندشان همه چیز را روشن خواهد کرد تا جایی به آن شناخته شوند. پس گویند: اینها کسانی اند که برای خدا با همدیگر دوستی می کنند. (5)

نیز آن حضرت از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) روایت کرده است  :

هر کس مؤمنی را یاری نماید، خداوند عزّوجل هفتاد و سه گرفتاری را از او

ص: 183

برطرف سازد: یکی در دنیا و هفتاد و دو به هنگام گرفتاری بزرگ . فرمود: آن جا که مردم سرگرم خودشان هستند. (1)

حضرت رضا (علیه السلام) فرمود :

هرکس از مؤمنی گره ای بگشاید، خدا روز قیامت گره از دلش بگشاید. (2)

ص: 184

ص: 185

(اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِی غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ )؛ (1)

برای مردم (وقت ) حسابشان نزدیک شده است ، و آنان در بی خبری رویگردانند.

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در مورد روز حساب فرموده است  :

رستاخیز، روزی است که خداوند اوّلین و آخرین (همگان ) را برای رسیدگی به حساب دقیق و رسیدن به پاداش کردارشان جمع می کند، همه در حال خضوع برپا خیزند، عرق از سر و رویشان فرو می ریزد و اطراف دهانشان را احاطه کرده ، لرزش زمین تمام اندامشان را می لرزاند. نیکوترین و خوشحال ترین افراد در آن روز، کسی است که جای پایی پیدا کند و یا محلّی برای ایستادن خود به دست آورد. (2)

ص: 186

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرموده است  :

الغنی و الفقر بعد العرض علی الله، (1)

غنا و فقر آنگاه آشکار می شود که (اعمال ) بر خدا عرضه شود.

ص: 187

ص: 188

(یُنَبَّأُ الاِْنسَانُ یَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَأَخَّرَ)؛ (1)

در آن روز آدمی از آنچه پیش فرستاده و آنچه پس از خود روانه ساخته است خبر داده شود.

(وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ )؛ (2)

و بدانید که خدا آنچه را در ضمیر خود دارید می داند، پس اینک از او حذر کنید.

ص: 189

این سرعت عجیب ، همراه با دقّت و عدالت تمام است ، چنانکه پیشتر اشاره شد. در گذشته افراد ملحد یا ضعیف الایمان این گونه حقایق اعتقادی را انکار و یا تأویل می کردند. اما محاسبات ابر رایانه های پیشرفته ساخت دست بشر که مدام بر امکانات و تواناییهای آنان افزوده می شود، بهانه انکار یا تأویل و دور انگاشتن این حقایق را سلب کرده است .

این محاسبه سریع ، فعل الهی است ، اما اِعمال این محاسبه و تحقّق و ثبوت آن در دادگاه الهی ، در یک روند منظّم و قانون مند و متناسب با گروههای مختلف محاکمه شونده انجام می شود. در نتیجه ، نتایج دادگاه و طول تداوم آن متفاوت خواهد بود.

ص: 190

امام محمّدباقر (علیه السلام) روایت می کند که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود: «حساب یسیر» یعنی محاسبه با تسامح و گذشت . (1)

3 _ برخی به صورت «سوءالحساب » (حساب بد) با آنان رفتار می شود. از امام جعفر صادق (علیه السلام) در مورد «سوءالحساب » می فرماید: استقصا و دقّت و سخت گیری در محاسبه اعمال خوب و بد، و بدی آنان را به حساب آوردن و مؤاخذه نمودن و نپذیرفتن اعمال خوب آنان است . (2)

4 _ برای پیشوایان کفر و گمراهی ، سنجشی برپا نمی شود و به فرمان الهی در روز قیامت به آنان توجّهی نمی شود و همیشه در جهنّم خواهند بود. (3)

ص: 191

ص: 192

ص: 193

ص: 194

(وَکُلُّ شَیْءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ * وَکُلُّ صَغِیرٍ وَکَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ)؛ (1)

و هرچه کرده اند در نامه ها ثبت است ، و هر ریز و درشتی نگاشته شده است .

(وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ )؛ (2)

در آن هنگام که نامه های عمل گشوده شود.

ص: 195

انسان فاقد این حضور و آگاهی و گرفتار نسیان است . اما در موقف حساب روز قیامت ، واجد آن می شود، چنانکه خداوند متعال می فرماید :

(یَوْمَ یَبْعَثُهُمْ اللَّهُ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ وَاللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ)؛ (1)

روزی که خداوند همه آنان را برمی انگیزد، پس آنان را از آنچه کرده اند خبر می دهد، خدا آن کارها را برشمرده و آنان از یاد برده اند. و خدا بر همه چیز گواه است .

این آگاهی و وجدان ، مطلق نیست ، چنانکه پیشتر فاقد بود و بعد او را آگاهانیدند. (2)

ص: 196

(إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیَانِ عَنْ الْیَمِینِ وَعَنْ الشِّمَالِ قَعِیدٌ * مَا یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ)؛ (1)

آنگاه که دو (فرشته ) دریافت کننده که از راست و چپ مراقب نشسته اند. هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد مگر آن که مراقبی آماده نزد آن هست .

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می فرماید :

قد وکّل بذلک حفظة کرامآ لایسقطون حقّآ ولا یثبتون باطلا؛ (2)

نگهبانان بزرگواری را قرار داده که حقی را از میان نمی برند و برخلاف حقیقت ثبت نمی کنند.

و حفّاظ صدق یحفظون اعمالکم ، و عدد انفاسکم ، لا تسترکم منهم ظلمة لیل داج ولا یکّنکم منهم باب ذو رِتاج ؛ (3)

و بدانید حساب گران راستین ، اعمال شما را ثبت می کنند و حتی عدد نفسهایتان را نگه می دارند، نه ظلمت شب تاریک شما را از آنها پنهان می دارد و نه درهای محکم و بسته .

از آیات و روایات استفاده می شود که فرشتگان نویسنده نامه اعمال ، از امانت و قداست برخوردارند و نگهبانان درستکار و عاری از خطا و دروغ هستند.

نویسندگان اعمال خوب و بد متفاوتند. امام جعفرصادق (علیه السلام) فرمود :

فرشته سمت راست نویسنده اعمال نیکوی انسان است و فرشته سمت چپ نویسنده کارهای بد او. (4)

به روایت شیخ صدوق ، امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) از کنار مردی گذشت که سخنان زاید

ص: 197

بر زبان جاری می آورد. به او فرمود :

ای مرد تو نامه ای را به وسیله دو نویسنده عملت برای خدایت املا می کنی پس سخن بگو به آنچه در شأن تو است ، و رها کن چیزی را که مناسب تو نیست . (1)

فرشتگان نویسنده اعمال ، اگر کسی نیّت به عمل نیکویی کند و انجام ندهد، یک پاداش برای او می نویسند، و اگر عمل کند، ده پاداش . همچنین اگر کسی نیّت عمل بدی کند، تا وقتی آن را بجا نیاورد، چیزی نمی نویسند. و اگر بجا آورد، یک گناه برای او می نویسند. (2)

سیّد ابن طاووس نوشته است : بر هر انسانی دو فرشته گماشته شده است که خیر و شرّ او را می نویسند. و در اخبار وارد شده که دو فرشته، ویژه شب هستند و دو فرشته، مخصوصِ روز. شروع و پایان مأموریت این فرشتگان ، از فجر صبح تا غروب آفتاب است . (3)

حضرت امام سجّاد (علیه السلام) در نیایش خویش فرموده است  :

اللهمّ یسّر علی الکرام الکاتبین مؤنتنا، و املأ لنا من حَسَناتنا صحائفنا، ولا تُخزنا عندهم بسوء اعمالنا؛ (4)

بار خدایا زحمت و رنج ما را بر نویسندگان گرامی (فرشتگان نویسندگان اعمال ) آسان گردان . و نامه های _ اعمال _ ما را از حسنات و نیکیهای ما پرساز و ما را نزد آنان به بدی کردارهای خود رسوا مکن .

عبدالله فرزند حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) گفته : از پدرم پرسیدم : آیا هرگاه بنده اراده کند که گناه یا کار نیکی بجا آورد دو فرشته که بر اعمال او گماشته شده اند علم به آن دارند؟ فرمود: آیا بوی پلید و بوی پاکیزه یکسان است؟ گفتم نه ، فرمود: بنده

ص: 198

هرگاه اراده نیکو نماید، نَفَس او با بوی پاکیزه بیرون شود، پس فرشته سمت راست به فرشته سمت چپ می گوید: درنگ کن که اراده نیکو نموده است . و چون آن را بجا آورد، زبانش قلم و آب دهانش سیاهی مرکّب گردد و آن فرشته آن حسنه را برای او می نویسد. و هرگاه اراده گناه کند، نَفَس او با بوی پلید بیرون آید. پس فرشته سمت چپ به فرشته سمت راست می گوید: درنگ کن که اراده بدی نموده . و چون آن را بجا آورد، زبانش قلم و آب دهانش سیاهی شود و آن فرشته آن را برای او ثبت نماید. (1)

ص: 199

پشت سر دریافت می کنند. پس گیرندگان نامه اعمال از دست چپ و گیرندگان نامه از «پشت سر» در دو آیه مذکور، کافران هستند. در برابر دو آیه مذکور، خداوند متعال در همان دو سوره ، به اصحاب الیمین اشاره کرده است . (1)

(فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمْ اقْرَءُوا کِتَابِیَهْ )؛ (2)

امّا هر که نامه عملش به دست راست او داده شود، گوید: بیایید نامه مرا بخوانید.

(فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ * فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَاباً یَسِیراً * وَیَنقَلِبُ إِلَی أَهْلِهِ مَسْرُوراً)؛ (3)

پس هر که نامه او به دست راستش داده شد، به زودی حسابی آسان از او کشیده شود و شادمانه به سوی خانواده اش باز گردد.

و ظاهر آن است که در این دو آیه ، «اصحاب یمین » مؤمنانی هستند که به بهشت دست یافته اند و از آتش جهنّم و صدای خروش آن دور هستند. و امّا در مورد «مرتکبان معاصی کبیره » از میان شیعیان ، نمی توان از آیات استفاده کرد که کارنامه اعمال اینان را به دست چپ یا دست راستشان خواهند داد. (4)

ص: 200

مقرّبین از نظر درجه ، برتر از ابرار هستند. (1)علی بن ابراهیم گوید: اصحاب یمین

جمعی از مؤمنان هستند که از آنان حسابرسی می شود. امّا سابقون بدون حساب به سوی بهشت می روند. مراد از سابقون ، انبیاء و اوصیا و خلّص اصحاب ایشانند. (2)در

تفسیر آیه شریفه : (وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ * فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ )؛ (3)

(وپیشی گیرندگان ، پیشی گیرندگان ، آنانند مقرّبان ، در بهشت های پرنعمت جای دارند.) در حدیثی از امیرمؤمنان (علیه السلام) به نقل از پیامبر (صلی الله علیه و آله)، انبیاء و اوصیا و افضل انبیاء (حضرت رسول (صلی الله علیه و آله)) و افضل اوصیاء (علی بن ابی طالب (علیه السلام)) از مصادیق السابقون السابقون ذکر شده اند. (4)نیز برخی از اصحاب صادقین  : در شمار مصادیق این آیه اند. (5)

ص: 201